कोविड-19 च्या महामारीमध्ये व्यवहारासाठी युपीआयचा वापर मोठय़ा प्रमाणात होत आहे. याच युपीआय माध्यमातून आर्थिक व्यवहार करणे कितीही सुरक्षित असले तरी याबाबत फसवणुकीचे अनेक प्रकार रोज खूप मोठय़ा प्रमाणावर समोर येत आहेत. यावर एकच पर्याय आहे ते म्हणजे आपण व्यवहार करताना सावधगिरी बाळगणे. एका सर्वेक्षणानुसार जून 2020 मध्ये एकूण युपीआय या माध्यमातून 1.34 बिलियन एवढे व्यवहार केले गेले आहेत. प्रत्येक कार्यपद्धतीमधून खोट काढणारे, कच्चे दुवे शोधणारे, त्याचा विविध प्रकारे दुरुपयोग करणारे असतातच, तसे या युपीआय व्यवहारातही आहेत, पण आपण थोडी सावधानता बाळगली, तर मात्र आपण अगदी सुरक्षितपणे व्यवहार करूच शकतो.
युपीआय माध्यमातून होणारे फसवणुकीचे प्रकार कसे ओळखाल ?
युपीआयच्या माध्यमातून व्यवहार करताना, म्हणजेच पैशांची मागणी अथवा पैसे देणे किंवा भरणे करण्याचे अनेक पर्याय उपलब्ध असतात व अनेकदा त्याच पद्धतीचा गैरवापर करून फसवणूक केली जाते. करतो कोण, तर बहुदा मागणी करणारी व्यक्ती. तुम्हाला एखादा व्यवहार करायचा असल्यास फसवेगिरी करणारी व्यक्ती तुम्हाला बोलण्यात गुंतवते आणि युपीआयच्या माध्यमातून तुम्हाला पैसे किंवा ऍडव्हान्स रक्कम पाठविण्यास सांगून युपीआयच्या मध्यातून पैसे देण्याऐवजी पैशासाठीची रिक्वेस्ट क्मयुआर कोड स्वरुपामध्ये पाठवून ती स्वीकारायला सांगतात. जर तुमच्या लक्षात आले नाही आणि तुम्ही ती क्मयुआर कोडची रिक्वेस्ट स्वीकारली तर तुमच्या खात्यातून पैसे वजा होऊन त्यांच्या खात्यात जमा होतात. सावधानता बाळगून जर ती रिक्वेस्ट रिजेक्ट करणे आवश्यक आहे. असे व्यवहार करताना त्यांना बँक अकाऊंट पाठविण्यास सांगून नेट बॅकिंगद्वारे व्यवहार करणे सुरक्षित असते.
ओटीपी-युपीआय पिनचा गैरवापर
यासंदर्भातील नुकत्याच आलेल्या माहितीनुसार हे गुन्हेगार लोकांना तुम्हाला ठरावीक रक्कम मिळत आहे अशा प्रकारचे मेसेजेस पाठवतात आणि त्यासोबत एक लिंक पाठवतात. त्या लिंकवर जाऊन जर तुम्ही त्या व्यवहाराला मान्यता दिली, तर तुमच्या खात्यामधून तेवढी रक्कम वजा होते. यामध्ये आणखी एक प्रकार म्हणजे तुम्ही वापरात असलेल्या युपीआय अप्लिकेशनमधून व्यवहार पूर्ण करण्यासाठी तुमचा युपीआय पिन अथवा ओटीपी द्यावा लागतो. युपीआय पिन तुम्ही स्वतः निश्चित करता, तर ओटीपी क्रमांक बँकेद्वारे तुमच्या मोबाईल क्रमांकावर पाठविण्यात येतो. हा सामान्यतः जास्तीत जास्त 2 मिनिटांसाठी न्aत्ग्d असतो अर्थात कोणते व्यवहार करतो यावरपण अवलंबून असते. यामध्ये होणारा फसवाफसवीचा प्रकार म्हणजे तुम्हाला एक बनावट कॉल येतो आणि फोनवरील व्यक्ती तुम्हाला तुमचा युपीआय पिन अथवा आलेला ओटीपी देणे सुरक्षित आहे हे पटवून देतात आणि एकदा ही माहिती तुमच्याकडून त्यांना मिळाली की ते तुमच्या खात्यातून पैशांची चोरी अगदी सहज करतात. यासाठी कधीही तुमची गोपनीय माहिती, युपीआय पिन, ओटीपी अशी महत्त्वाची माहिती फोनवर कोणालाही देऊ नये. बँक कधीही तुमच्याकडे अशी कोणतीही माहिती मागत नाही.
फसवे मार्केटिंग कॉल्स, मेसेजेस, इ-मेल्स किंवा असुरक्षित, बनावट अप्लिकेशन्स
बँकेचे प्रतिनिधी आहोत आणि व्हेरिफिकेशनसाठी कॉल केलेला आहे असे सांगून असे मार्केटिंग कॉल्स अनेकदा केले जातात व आपला कार्ड नंबर व पिन, सीव्हीव्ही, युपीआय आयडी, ओटीपीबाबत माहिती विचारली जाते. आपण अनवधानाने ही माहिती पुरवितो व नंतर आपल्या खात्यातून पैसे गेल्याचे लक्षात येते.
अनेकदा बनावट अप्लिकेशन्सचा वापर करून फसवणूक करणाऱया व्यक्तीकडून aहब्dाsक्, tाaस्न्गी सारख्या अप्लिकेशन्सद्वारे स्क्रीन शेअर करायला सांगून विविध अप्लिकेशन्स डाऊनलोड करायला सांगितले जाते. यामुळे आपल्या स्क्रीनवरील सर्व माहिती त्या व्यक्तीला दिसू लागते आणि त्यांना आपल्या स्क्रीनचा ताबा मिळतो ज्याद्वारे ते आपली गोपनीय माहिती मिळवून फसवू शकतात.
गुगल प्ले स्टोअरवर श्द्ग् ँप्ग्स्, ँप्ग्स् श्द्ग् Aज्ज्, ँप्घ्श् झ्aब्सहू-ळझ्घ् उल्ग्dा, ँप्घ्श् ँaहक्ग्हु gल्ग्dा, श्द्ग् क्a ँप्ग्स्,अशी काही बनावट अप्लिकेशन्स होती ज्यामधून व्यवहार केल्याने आर्थिक नुकसान होत होते. ह्या ऍपबद्दल रिपोर्ट (तक्रार) केल्यामुळे आता गुगल प्ले स्टोअरने ही काढून टाकली आहेत. अशी बनावट अप्लिकेशन्स ओळखण्यासाठी ते तयार केलेल्या कंपनीचे नाव, त्यांची वेबसाईट, ईमेल आयडी अशी सर्व माहिती इंटरनेटवर तपासावी, त्याची सत्यता पडताळावी आणि मगच आपल्या फोनवर डाउनलोड करून वापरावीत.
हेल्पलाईन फ्रॉड कॉल
सोशल मीडियावरील बनावट हेल्पलाईन नंबर्स खूप असतात. आपल्या बँक खात्यासंदर्भात काही माहिती अथवा तक्रार असल्यास आपण इंटरनेटवर हेल्पलाईन नंबर शोधतो आणि त्यांना कॉल करतो. अनेकदा हे नंबर बनावट असतात व खोटय़ा कॉल सेंटर्सना आपण जोडले जात असतो. त्यामुळे सोशल मीडियावर हेल्पलाईन क्रमांक शोधण्याऐवजी तुमच्या जवळील बँकेच्या शाखेमध्ये संपर्क साधून अथवा बँकेच्या प्ttज्s ने सुरु होणाऱया वेबसाईटवरून टोल फ्री नंबर मिळवावा. फोन हरवल्यास त्वरित बँकेला कळवून तुमचे अकाउंट तात्पुरते बंद करण्यास सांगावे तसेच पोलीस स्टेशनला फोन हरवल्याची तक्रार दाखल करावी.
सिम स्वॅप फ्रॉड
बहुतांश वेळा युपीआय माध्यमातून होणारे फसवणुकीचे प्रकार हे काही प्रमाणात बेजबाबदारपणे, पूर्ण माहिती नसल्याने अथवा मेसेजकडे दुर्लक्ष केल्याने होत असतात. योग्य काळजी घेतल्यास याला आपण बळी पडणार नाही. युपीआयच्या माध्यमातून होणाऱया आर्थिक व्यवहारांच्या संपूर्ण सुरक्षेची काळजी ऱण्झ्घ् (नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया)ने या कार्यपद्धतीची रचना करतानाच घेतलेली आहे. आता गरज आहे ती आपण थोडी सावधानता बाळगून योग्य ती काळजी घेण्याची. ऑनलाईन व्यवहार करणे देशाच्या हिताच्या आणि प्रगतीच्या दृष्टीने फार गरजेचे आहे, अशावेळी आपण जबाबदारीने या सुविधेचा वापर केला, तर सुरक्षित आणि कायदेशीर आर्थिक व्यवहार सहज शक्मय होतील. भरीस पाडणारे युपीआय हॅन्डल्स एखाद्या युपीआय सोशल मीडियाच्या पेजवर ऱझ्ण्घ्, ँप्घ्श् किंवा एखाद्या बँकेचे नाव किंवा एखाद्या सरकारी संस्थेचे नाव असेल तर याचा अर्थ असा होत नाही की हे प्रमाणित आहे. ग्राहकांना फसवण्याच्या अथवा गोंधळात टाकण्याच्या उद्देशाने अशा प्रकारची नावे तयार केली जातात जी खऱया नावांच्या थोडीफार एकसारखी असतात. याचा उद्देश म्हणजे बनावट युपीआयच्या माध्यमातून तुमच्याकडून तुमच्या बँक खात्याची माहिती काढून घेणे आणि नंतर त्याचा दुरुपयोग करणे.
विनायक राजाध्यक्ष,