प्रतिनिधी/ रत्नागिरी
सागरी जीवशास्त्रज्ञांनी पश्चिम किनारपट्टीवरील प्रमुख बंदर असलेल्या मालवण किनाऱयालगत सागरी सापांच्या संख्येत घट होत असल्याचा इशारा दिला आहे. सागरी सापांच्या घटत्या संख्येचे मुख्य कारण यांत्रिकीकृत जहाजे असण्याची शक्यता जीवशास्त्रज्ञांनी व्यक्त केली आहे.
समुद्री साप जैवसाखळीत मोठी भूमिका बजावतात. ते समुद्री जीवजंतूंचे भक्षक आहेत़ सागरी साप ही भौगोलिकदृष्टय़ा व्यापक प्रजाती आहे. जी भारतीय व पॅसिफिक महासागरातील उष्णकटिबंधीय पाण्यात तटीय परिसंस्थेसाठी महत्वपूर्ण आहे. सागरी सापांना जैवसाखळीतून काढून टाकल्याने पर्यावरणाचे संतुलन बिघडू शकत़े सागरी साप हे विविध शाकाहारी सागरी प्राणी खातात, परंतु प्रामुख्याने समुद्रातील मासे हे त्यांचे अन्न आह़े सागरी साप माशांच्या संख्येवर नियंत्रण व संतुलन राखतात़ परंतु, उपलब्ध माहितीच्या कमतरतेमुळे सागरी परिसंस्थेवर सागरी सापांचा नेमका प्रभाव कसा पडतो, याबद्दलची माहिती मर्यादित येत आह़े
जानेवारी 2016 ते डिसेंबर 2018 दरम्यान कोकण किनारपट्टीवर असलेल्या मालवण येथे याबद्दल अभ्यास करण्यात आला होत़ा ज्यामध्ये उथळ व विस्तारित खंडीय शेल्फ, खारफुटीची जंगले, प्रवाळाची झाडे यांमध्ये समुद्रातील सापांचा अधिवास समाधानकारित्या आढळला होता. संशोधकांना असे आढळून आले की, चोचीचा सागरी साप ही सर्वात मुबलक प्रजाती असून अभ्यासादरम्यान 914 सापांना पकडण्यात आले. त्यानंतर मणका असलेल्या सागरी सापाचे 236 नमुने आढळून आले. ट्रॉलर व गिलनेट, किनारपट्टीवरील प्रमुख मासेमारीच्या पद्धतींमधून सागरी सरपटणारे प्राणी मोठय़ा प्रमाणात पकडले जातात़ सागरी सापांच्या दोन्ही प्रजातींच्या मृत्यूदरांची तुलना करताना ट्रॉलर, समुद्रातील सापांच्या संख्येत घट होण्याचे प्रमुख कारण असू शकतात. भारतीय वन्यजीव संरक्षण कायदा अंतर्गत सागरी सापांचे संरक्षण केले जाते, मात्र सागरी कासव व शार्क यांना अजूनही काही प्रमाणात संरक्षण आहे. पण सागरी सापांच्या संरक्षणाकडे दुर्लक्ष झाले आहे, असे संशोधकांनी सांगितले.
एका दिवसात मासेमारी करणारे ट्रॉलर हे दिवसातून दोन-तीनदा समुद्रात जाळे टाकतात. तसेच काही ट्रॉलर आहेत जे सलग 7 किंवा 14 दिवस समुद्रामध्ये राहून मासेमारी करत असतात़ त्यामुळे मच्छीमारांच्या जाळ्य़ात हे सागरी साप मोठय़ा प्रमाणात सापडत असल्याची शक्यता आह़े संशोधकांच्या टीमने 2016 ते 2018 या तीन वर्षांत 300 हून अधिक गिलनेट आणि सुमारे 65 ट्रॉलर्सचे नमुने घेतल्यावर असे निरीक्षण नोंदवले की, ट्रॉलरने सागरी सापांच्या प्रजाती गिलनेट जाळ्यांपेक्षा जास्त संख्येने पकडल्या नाहीत तरीही ट्रॉलरमध्ये मासेमारी करताना पकडलेल्या सागरी सापांची मृत्यूची नोंद आध्ािक होत़ी यात सागरी सापांच्या पिल्लांसह पोटामध्ये अंडी असलेल्या मादी सापाची संख्या अधिक होत़ी 2003 आणि 2009 मध्ये प्रकाशित झालेल्या अभ्यासातून कोकण किनाऱयावर ट्रॉलरमध्ये पकडलेल्या सागरी सापांची तुलना करताना संशोधकांना लक्षात आले की, सागरी सापांची संख्या कमी होत आहे. मासेमारी करताना होणाऱया जखमा, जाळय़ांचे वजन व पृष्ठभागावर सापाला आणल्यानंतर काही वेळानंतर या सापाचा मृत्यू होत़ो 2003 व 2009 दरम्यान केलेल्या सर्वेक्षणांच्या तुलनेत यंदा केलेल्या सर्वेक्षणात सागरी सापांची संख्या कमी आह़े सागरी सापांची संख्या स्थानिकीकृत आहे, याचा अर्थ विशिष्ठ प्रजातीचा सागरी साप ज्या परिसरामध्ये जन्माला आला, तो त्या क्षेत्रापासून लांब प्रवास करत नाहीत. ज्यामुळे ते स्थानिक मासेमारीदरम्यान जाळ्यांमध्ये सापडले जातात़
मालवणच्या अभ्यासात संशोधकांना असे आढळून आले की, चोचीच्या सापांना पकडण्याचे प्रमाण जास्त असले तरी मणका असलेले मृत सागरी साप अधिक नोंदवले गेले. ज्यामुळे प्रजातींची रचना बदलली आणि चोचीच्या सागरी सापांचा सामना अधिक झाला. निवासस्थानाच्या वापरातील फरक, पसंतीच्या अधिवाशांचा नाश, मणका असलेल्या सापांचा कमी प्रजनन दर यामुळे त्यांची लोकसंख्या धोक्यात येऊ शकते, असे जीवशास्त्रज्ञांचे मत आहे.