जपान हा आपल्या संस्कृतीची पाळेमुळे अबाधित ठेवून पाश्चिमात्य संस्कृतीतील अनुकूल गोष्टी खुल्या दिल्याने स्वीकारणारा देश मानला जातो. दुसऱया महायुद्धानंतर उद्ध्वस्त जपानला जवळपास दत्तक घेऊन अमेरिकेने तेथे अनेक सुधारणा घडवून आणल्या. या पायावर हरहुन्नरी जपानने आपली लक्षणीय प्रगती आजपर्यंत घडवून आणली. आजही अमेरिका व युरोपियन देशांशी दृढ संबंध असलेला जपान हा एक महत्त्वपूर्ण देश आहे. अमेरिकेशी असलेल्या पूर्वपार नात्यामुळे अमेरिका व युरोपात घडणाऱया घडामोडींचे पडसाद जपानमध्ये तीव्रतेने उमटतात. अमेरिकेत 25 मे रोजी जॉर्ज फ्लॉईड या कृष्णवर्णीय इसमाचा पोलिसी अत्याचारात मृत्यू झाला आणि त्याचे पडसाद युरोपियन देशांसह जगभरात कमी अधिक प्रमाणात उमटले.
महिनाभर निषेध, मोर्चे, प्रार्थना सभा, मूक मिरवणुका याद्वारे वर्णद्वेषास विरोध करण्यात आला. हिंसाचाराच्या काही घटना वगळता हे सारे सुरळीत व शिस्तबद्धपणे घडले. तथापि, या घटनेची म्हणावी तितकी दखल जपानमध्ये घेतली गेली नाही. कदाचित संरक्षित वर्णद्वेषाचा प्रतिपाळ करणाऱया जपानला अमेरिकेतील संस्थात्मक वर्णद्वेष ही आपली समस्या नव्हे असेही वाटले असावे. मात्र अपवादाने नियम सिद्ध होतो या उक्तीनुसार सियारा टॉड या ऍफ्रो-अमेरिकन वंशाच्या जपानमधील पदवीधर युवतीने गेल्या महिन्यात अमेरिकन निषेध मोर्चेकऱयांशी एकजुटता दर्शविण्यासाठी टोकियोमध्ये एका मोर्चाचे आयोजन केले. यावेळी बोलताना ती म्हणाली, ‘होय आम्ही अमेरिकेतील समस्यांबाबत बोलले पाहिजे. काळय़ांचा जीव हा इतरांप्रमाणेच महत्त्वाचा आहे हा मूलत: अमेरिकन समस्येचा मुद्दा असला तरी तो समस्त मानवतेचाही महत्त्वपूर्ण मुद्दा आहे आणि आम्हीही जपानमध्ये आहोतच ना’. झाले या तिच्या वक्तव्यानंतर जपानमधील राष्ट्रवादी, वर्णवादी ट्रोल्स (टोळ) सोशल मीडिया व अन्य माध्यमातून सियारावर तुटून पडले. हा अमेरिकेचा विषय आहे आणि तो अमेरिकेत जाऊन मांडावा. इथे त्याचे काम नाही, कोरोनाची तमा न बाळगता अमेरिकेची धुणी इथे धुण्याची गरज काय अशा प्रकारची मुक्ताफळे उधळण्यास सुरुवात झाली. तथापि, यानंतर वर्णद्वेष हा जपानसाठी संदर्भहीन व दुरस्थ विषय आहे का यावर चर्चा सुरू झाली आणि त्यातून जे निष्पन्न झाले ते जपानविषयी फारशी माहिती नसलेल्यांना धक्का देणारे ठरले.
जपानच्या कायदा मंत्रालयाने अलीकडेच एक सर्वेक्षण अहवाल प्रसारित केला. त्यात म्हटले आहे की, जवळपास एक तृतीयांश विदेशी नागरिकांना वर्ण व वंशावरून घरे न मिळणे, अपमानास्पद वागणूक, आक्षेपार्ह शेरेबाजी यांचा सामना जपानमध्ये करावा लागतो. चार पैकी एकाला या देशात विदेशी असल्यामुळे रोजगार नाकारण्यात येतो. एकाच प्रकारच्या कामासाठी स्थानिक जपानी सहकाऱयापेक्षा कमी रोजगार वेतन काही विदेशी कर्मचाऱयांना देण्यात येते. (पाचात एक विदेशी या भेदभावास सामोरा जातो.)
90 ते 95 टक्के विदेशी नागरिकांचे नोकरी व घर मिळण्याबाबतचे अर्ज जपानी भाषा पुरेशी अवगत नसल्यामुळे नाकारले जातात. जपानमधील पुराणमतवाद्यांचा एक मोठा समूह रक्ताधारीत शुद्धतेचा भ्रम व आग्रह बाळगलेला दिसतो. सरकारी सर्वेक्षणातील हा तपशील आपल्या देशात वर्ण व वंशाधारित भेदाभेद नाही असे मानणाऱया जपानी नागरिकांच्या डोळय़ात अंजन घालणारा आहे. अमेरिकेतील वर्णद्वेषाच्या निषेधात जपानमध्ये जी तुरळक निदर्शने व सभा झाल्या त्यातून एक प्रकारे खास जपानी धर्तीच्या वर्ण व वंशद्वेषाचे विविध आयाम सामोरे आले. विशेषत: दुसऱया महायुद्धादरम्यान जपानमध्ये शक्तीच्या कामांसाठी जे कोरियन कामगार आणले होते त्यांच्या वंशजाना मिळणारी दुजाभावाची वागणूक, अति उत्तरेकडील होकाईडो बेटावर वास्तव्यास असलेल्या आणि मूळच्या जपानच्या पण कधीकाळी बहिष्कृत झालेल्या ‘एwनू’ या अल्पसंख्याक जमातीस अनुभवावयास येणारा भेदभाव, जपानमधील मिश्रवंशीयांना मिळणारी वागणूक यावर सध्या जपानमध्ये व इतरत्र चर्चा व चिंतन सुरू आहे. अमेरिकेतील पोलीसी अत्याचाराशी साधर्म्य साधणारी वर्णद्वेषी अत्याचाराची एक घटना अलीकडच्या काळात जपानमध्येही घडली आहे. 30 मे रोजी जपानमधील काही भागात 33 वषीय कुर्दीश माणूस जो मूळचा तुर्कस्थानचा पण सध्या जपानचा कायमस्वरुपी रहिवासी आहे, त्याने पोलिसांना कार तपासण्यास नकार दिल्याने जपानी पोलिसांनी त्याला पकडून त्याच्यावर अत्याचार केले.
या घटनेत त्याच्या मानेला गंभीर दुखापत झाली. सदर घटनेचे काही व्हीडिओ बाहेर आले. या माणसाच्या म्हणण्याप्रमाणे त्याला पोलिसांनी आकस्मिकपणे कारमधून बाहेर ओढले आणि त्याच्या दिसण्याबाबत अश्लाघ्य भाषेत विचारणा केली. त्यानंतर त्याला अटक झाली. एका दिवसात तो सुटलाही. पण दरम्यानच्या काळात त्याला पोलीसी अत्याचारास तोंड द्यावे लागले. ही घटना ट्वीटर व अन्य माध्यमातून सर्वत्र पसरताच काही नागरिकांनी भागातील पोलीस चौकीसमोर निदर्शने केली आणि पाहता पाहता जपानी पोलिसांचे हे अनोखे रूप जगासमोर आले. इंटरनॅशनल हय़ूमॅनॅटेरीयन फॅक्ट फाईंडींग कमिशनच्या प्रा. शुईची फुरिया यांच्या मताप्रमाणे सर्व प्रकारच्या वंश व वर्णवादाविरोधात आंतरराष्ट्रीय परिषदेने जी कायदेशीर तरतूद केली आहे त्यातील काही कलमे जपानने आपल्या कायदेप्रणालीत अंतर्भूत केलेली नाहीत. ज्यामुळे वंश वा वर्णाधारीत श्रे÷त्वाच्या आधारे कोणताही विचार प्रसारित करणे हाच गुन्हा ठरतो. प्रा. फुरिया यांच्या मते गुन्हेगाराची जबानी घेताना, त्याला प्रश्न विचारताना वकिलाने हजर असण्यास मनाई असणे हा जपानी कायदा आणि आंतरराष्ट्रीय मानवाधिकार निकष यामधील मोठाच विरोधाभास आहे. या त्रुटीमुळे विदेशी वंशाचे अनेक लोक कित्येक दिवस आरोप व कायदेशीर सहकार्याविना विनाकारण अटकेत राहतात. देशांतर्गत वर्णद्वेषाचे वातावरण बदलायचे असेल तर जपानने आपल्या कायदेप्रणालीतही महत्त्वपूर्ण बदल केले पाहिजेत.
आजच्या आधुनिक जपानमध्येही काही हॉटेल्स, खानावळी, बार्स, आणि दारांसमोर ‘जॅपनिज ओन्ली’ अशी पाटी लटकावलेली असते यावरून प्रा. फुरिया यांच्या सल्ल्याचे महत्त्व अधोरेखीत होते. खोलात जाऊन पाहिले तर वांशिक शुद्धता आणि जपानी वेगळेपणा याबाबतच्या चुकीच्या संकल्पना हा जपानच्या इतिहासाचाच एक भाग आहे. 1889 च्या तेथील मेजी राज्यघटनेत, जपानचा सम्राट हा अस्सल यामाटो वंशाचा वारस असून सारे जपानी हे जैविकदृष्टय़ा सम्राटाशी संबंधितच आहेत, असा उल्लेख आढळतो. त्यातून अनेक जपानी लोक आपणास एकवंशीय, एकात्म आणि श्रे÷ अस्तित्व असलेले मानतात. या वंशवादाचा वेगळा प्रत्यय दुसऱया महायुद्धादरम्यान हिटलरला साथ देणाऱया जपानने दिला होता. आजचा जपान तुलनेत खूपच वेगळा असला तरी अशा प्रकारच्या सामाजिक त्रुटी दूर करणे हे त्याच्याच हिताचे ठरणार आहे.
अनिल आजगावकर, मोबा.9480275418