अध्याय अकरावा
भगवंत उद्धवाला म्हणाले, मुक्त पुरुष कशातच गुंतून पडत नसल्याने सुखदुःख रागलोभ आदि भावना त्याला शिवतसुद्धा नाहीत. त्यामुळे त्याच्या हातून असक्तीरहित पण प्रारब्धाप्रमाणे निरपेक्ष कर्मे होत असतात. ज्याचा अहंकार नाहीसा झाला, तो निःसंशय ईश्वरस्वरूप असतो, हे वेदशास्त्रांनाही मान्य आहे. याप्रमाणे जो परब्रह्मस्वरूप होऊन राहतो, त्याला धर्माधर्म हे स्वप्नवत असतात. इंद्रियांचे कर्मही त्याला बाधक होऊ शकत नाही. मुक्त पुरुष गुणांच्या प्रभावाखाली कर्म करत नसल्याने तो देहात असूनही विदेही आणि नित्यमुक्तच असतो.
उद्धवा ! देहात असताही तो विदेही कसा ? याविषयीही एक दृष्टांत सांगतो पहा. आकाश हे सर्वांमध्ये असते, सर्व पदार्थांना लागलेले दिसते पण एकाही पदार्थाच्या दोषाने ते मळत नाही. त्या आकाशाप्रमाणे मुक्तपुरुष हा देहात असूनही सदासर्वदा देहकर्माच्या ठिकाणी अलिप्त असतो. आकाश कशालाही दाद देत नाही, त्याप्रमाणे प्रकृतीचे गुण क्षुब्ध झाले तरी तो त्यांच्या प्रभावाखाली येत नाही. तो बायकामुलात राहूनही त्यांच्या दोषाने लिप्त होत नाही.
थंडी, गरमी किंवा पावसाच्या धारा जशा आकाशाच्या अंगाला लागत नाहीत, त्याप्रमाणे द्वंद्वांच्या अनेक समुदायातही मुक्त हा निवृत्त मनानं उभा असतो. अनेक ढग येऊन मेघगर्जना करत आकाशाला अगदी झांकून टाकतात पण आकाश त्यामध्ये असूनही वेगळे असते. ते या मेघांना शिवतही नाही. त्याप्रमाणे मोहममतेचे घाले येऊन मुक्ताला भंडावून सोडू पाहतात पण त्याला त्यांपैकी कशाचीच बाधा होत नाही. तो अलिप्तच असतो अविद्येलाही तिच्या स्वभावधर्माप्रमाणे मुक्ताला बद्ध करता येत नाही. ‘अविद्या ’ या नावावरूनच ती मिथ्यास्वरूप असल्याचे स्पष्ट होते. मुक्ताला ती दिसतच नाही.
आकाशाप्रमाणे सर्व कर्मात अलिप्तपणाने राहतो तोच खरा ज्ञाता. लोकांमध्ये सूर्य जसा अलिप्तपणाने वागतो, त्याप्रमाणे मुक्ताची स्थिति असते हे लक्षात ठेव. तूप, मद्य व पाणी ह्यांच्या आत प्रतिबिंबित होऊनही सूर्य त्यापासून अलिप्त असतो त्याप्रमाणे बाल्य, तारुण्य व वार्धक्मय ह्या अवस्था पाहता मुक्त त्यांच्यापासून अलिप्तच असतो. सूर्याच्या प्रकाशाने शुभ किंवा अशुभ कर्म होत असते पण सूर्य हा त्या दोषांपासून अलिप्त राहून तो आपल्या स्वयंप्रकाशाने प्रकाशितच असतो. त्याप्रमाणे आश्रमधर्मात असून नित्य नैमित्तिक कर्मे आचरत असतानाही मुक्ताला कर्मापासून बंधन घडत नाही.
आत्मज्ञानामुळे तो अकर्ताच असतो. सूर्यकांतामध्ये अग्नि उत्पन्न करून सूर्य हा अकर्ताच असतो. त्याचप्रमाणे आत्मतत्त्व जाणणारा कर्मे करून अकर्ताच असतो. पाण्यामध्ये सूर्य प्रतिबिंबित होतो, पण तो काही त्यायोगे भिजत नाही. त्याप्रमाणे स्त्रीच्या संगतीने त्याला मुलेबाळे होतात, तरी त्याचे ब्रह्मचर्य भंग पावत नाही. एवढा वेळपर्यंत मुक्ताचं अलिप्तपण तुला त्याची आकाशाशी व सूर्याशी तुलना करून सांगितले. आता मुख्य मुद्याची गोष्ट म्हणजे मुक्त देहात राहून अलिप्त कसा असतो ते सांगतो. ज्याप्रमाणे देहात आत्मा असून त्याच्यामुळेच देहाचे चलनवलन होत असते पण देहाच्या हालचालींना आत्मा स्पर्श करत नसल्याने तो सुखदुःखापासून अलिप्तच असतो.
त्याप्रमाणे मुक्त हा संसारात राहून सर्व प्रपंचव्यवहार करतो पण त्या संसाराचा दोष तिळभरसुद्धा त्याच्या अंगाला लागत नाही. वायु सर्वांना स्पर्श करतो पण स्पर्शाचा दोष त्याला काही लागत नाही. त्याप्रमाणे मीपणाला न शिवता मुक्त हा देहात आणि घरी वागत असतो. वायु सर्व ठिकाणी जात असतो, पण तो कोठेच आसक्त होत नाही. त्याप्रमाणे आपणा विषयी न होता मुक्ताचे विषयसेवन घडत असते. वायूची वस्ती एके ठिकाणी नसते त्याप्रमाणे मुक्तालाही देहगेहामध्ये आसक्ति नसते. वायु हा आकाशात विश्रांति घेतो आणि मुक्त हा निर्गुणाच्या ठिकाणी विश्रांति घेतो. एवढा जो अगाधपणा असतो, तोच मुक्ताच्या मुक्तीस कारणभूत होतो.
क्रमशः