‘आम्ही सोशल मीडिया फेसबुकवरील कोणतेही आव्हान सहज स्वीकारतो’ असे म्हणत जोडपी आपले फोटो अपलोड करुन फेसबुकवरील कपल चॅलेंज couplechallenge टेंडमध्ये सहभागी होत आहेत. या टेंडच्या नावाखाली आपल्या पत्नीचे व परिवाराचे फोटो व्हायरल होत आहेत. ह्या टेंडची पेझ मोठय़ाप्रमाणात वाढत असल्याने प्रत्येकजण आता कपल चॅलेंज, बरोबर #couple challenge, #family challenge, # single challenge, #khaki challenge, # daughter challenge असे करीत वेगवेगळय़ा टेंडच्या नावाखाली फोटो अपलोड करीत आहेत. मात्र या फोटोंच्या माध्यमातून ब्लॅकमेल देखील करता येते याची लोकांना पूर्ण कल्पना नाही किंवा याकडे दुर्लक्ष होत आहे. वास्तविक फोटोंद्वारे सायबर-गुन्हेगारांना ब्लॅकमेलिंगची आयती संधी मिळते किंबहुना आपण स्वतः ही संधी सायबर गुन्हेगारांना देत असतो.
उदाहरण द्यायचे झाले तर मध्यंतरी लॉक डाऊनच्या काळामध्ये साडी चॅलेंज (#SareeChallenge) हा सोशल मीडियावरही टेंडमध्ये होता. या दरम्यान, यूपीमधील एका महिलेचा फोटो एडिट करून ब्लॅकमेल केले होते. या प्रकरणात आपली निंदानालास्ती होईल या भीतीने ती स्त्री बराच काळ शांत राहिली. पण नंतर तिने सायबर पोलिस ठाण्यात तक्रार दिली. पोलिसांनी शोध घेतला असता असे लक्षात आले की त्या महिलेचा आपल्या फेसबुक अकाउंटमध्ये फोटोचा वापर झाला होता व एक युवकाने फोटो डाउनलोड करून प्रथम अश्लील बनवून ब्लॅकमेलिंग करण्यास सुरवात केली.
‘कपल चॅलेंज सारखे अलीकडील टेंड, ज्यात महिलांनी त्यांची छायाचित्रे त्यांच्या सोशल मीडिया अकाउंटवर अपलोड केली आणि त्यांच्या मित्रांना टॅग केले आहे त्याची चेन तयार होते व एका सर्चमध्ये सर्व फोटो दिसतात. त्यातल्या फोटो वरून फेसबुक किंवा इन्स्टाग्राम सारख्या साईटवरून हवे असलेले फोटो शोधून वापरले जातात.
उदाहरणार्थ ‘10-वर्षांचे आव्हान’, जेथे तुम्हाला एक दशकापूर्वीचे तसेच अलीकडचा फोटो पोस्ट करण्यासहचे हे चॅलेंज आहे. आपणही ह्या अशा चॅलेंजमध्ये उत्साहाने भाग घेतो व आपले विविध फोटो पोस्ट करतो. परंतु प्रत्यक्षात ते आपल्या गोपनीयतेसाठी आणि ऑनलाइन सुरक्षिततेसाठी धोक्मयाचे असू शकते. मात्र प्रत्यक्षात काही एजन्सी वा संस्थांद्वारे तुमच्यावर पाळत ठेवण्यासाठी ह्या फोटोचा उपयोग करु शकतात, किंवा काही तंत्रज्ञान कंपन्या याच चेहऱयापासून ओळख आणि पाळत ठेवणाऱया अल्गोरिदमला अधिक सक्षम बनवण्यासाठी करू शकतात. इंस्टाग्राम, ट्विटर, टिकटॉक आणि इतर लाइक्सचा कणा असलेल्या ‘डीप लर्निंग’ अल्गोरिदममध्ये ह्या अशा चॅलेंजीसमुळे वाढ होते.
हे सर्व चॅलेंजमुळे अपलोड झालेले फोटो आपल्या दृष्टीने आपल्या टाईमलाईन वर असतात मात्र हे सायबर गुन्हेगारांना सामग्री म्हणून सहज उपलब्ध होतात. असे फोटो एखाद्या स्कॅमरद्वारे संकलित केल्या जाऊ शकतात, जे नंतर अश्लील किंवा बदनामकारक पोस्ट किंवा फोटोमध्ये रूपांतरित होऊन सोशल मीडियावर वाढत असलेल्या डीपफेकच्या डाटाबँकमध्ये समाविष्ट होतात. हल्ली भारतातही हे स्कॅमर ऍक्टीव्ह झाले असून ह्याद्वारे सायबर हल्ले, आयडेंटी थेफ्ट, ब्लॅकमेल आणि धमकीचे मेसेज, पोर्नोग्राफीचा वापर करुन बदला घेणे अशा स्वरुपाची कृती करून सोशल मीडिया युझर्सचे मानसिक आरोग्य धोक्मयात आणू शकतात. किंबहूना ते आता धोक्मयात येऊ लागले आहे व त्याचे लोकांवर गंभीर परिणाम दिसू लागले आहेत.
नुकत्याच लाँच झालेल्या नेटफ्लीक्सवरील डॉक्मयुमेंटरी “द सोशल डायलेमा’’ मध्ये सोशल मीडियाचे वाढते व्यसन, लोकांची मते, भावना आणि वर्तन कसे असते व जास्तीत जास्त नफा मिळविण्यासाठी कशाप्रकारे षडयंत्र केले जाते, सिद्धांत आणि चुकीची माहिती कशी पसरवते याचे चित्रण केले आहे. हा चित्रपट सोशल मीडियाचा मानसिक आरोग्यावर होणाऱया परिणामाचा तसेच किशोरवयीन मुलांचे मानसिक आरोग्य आणि किशोरवयीन आत्महत्येच्या वाढत्या प्रमाणाबद्दलही वास्तव दर्शवतो. हे सर्व होण्याची जी काही कारणे आहेत त्यामध्ये “कपल चॅलेंज’’ हे एक आहे.
धोके कोणते –
दीपन्युड वेबसाईट ः आज तारखेला हे ऍप बंद करण्यात आले आहे मात्र वेबसाईट सुरु असून काही सेकंदात एखाद्या व्यक्तीचा फोटो मोर्फ करुन नग्न करता येतो व ब्लॅकमेल करण्यास वापरले जातात. हे अत्यंत भयानक असून लोकांनी आपले फोटो टाकताना विचार केला पाहिजे. आपल्या देशाच्या सायबर इंटेलिजन्स तसेच Cert-Inने ह्याची दखल घेतली असून अशा वेबसाईट्सवर बंदी घालण्याचे काम करीत आहे.
पैशासाठी धमकी ः दुसरे म्हणजे हे असे फोटो एखाद्या व्यक्तीला पैशासाठी ब्लॅकमेल केले जाते. फोटोतील महिला व पुरुष यांची अदलाबद्ल करणे व त्या कपलला पैशासाठी ब्लॅकमेल करणे हे देखील सायबर गुन्हेगार करत असतात.
लोकांनी वेळीच सावध होऊन आपल्या कुंटुंबातील व्यक्तिंचे फोटो शेअर करु नयेत. जर असे आपल्या निदर्शनास आले तर त्वरीत पोलिसांशी संपर्क साधून तक्रार नोंदवावी.
सोशल मीडियावर अपलोड केलेले सामान्य फोटोदेखील वेबसाइट किंवा अ?Ÿपद्वारे ब्लॅकमेल करण्यासाठी किंवा पॉर्नद्वारे पैसे मागण्यासाठी वापरता येतात. त्यामुळे फोटो अपलोड करताना गरज असेल तर फोटो शेअर करा अन्यथा तुम्ही फसले जाण्याची शक्मयता नाकारता येत नाही.
या गोष्टी लक्षात ठेवा
s व्हायरल चॅलेंज दरम्यान आपले फोटो किंवा व्हिडिओ अपलोड करणे टाळा.
s ह्या चॅलेंजमुळे कोटय़वधी फोटो सायबर गुन्हेगारास सहज उपलब्ध असतात.
s या फोटोंचे मॉर्फिंग करून ब्लेकमेलिंग लगेच सुरु होत नाही तर काही कालावधी गेल्यानंतर सुरू होते, म्हणून सावध रहा.
s आपले फेसबुक प्रोफाइल नेहमी लॉक करा जेणेकरून कोणीही आपला फोटो कॉपी करू शकणार नाही.
s आपला फोटो केवळ प्रेंडलिस्टसाठी ठेवा. अनोळखी व्यक्तीला शेअर करु नका.
s हॅशटॅग वापरताना काळजीपूर्व वापरा.
s प्रेंड रिक्वेस्ट स्वीकारताना माहित असलेल्या व्यक्तीची रिक्वेस्ट स्विकारा.
सोशल मीडियावर सुरक्षित नाही, सतर्क रहा.
-विनायक राजाध्यक्ष