नक्र: स्वस्थानमासाद्य गजेन्दमपि कर्षति।
स एवं प्रच्युत:स्थानांतर शुनापि परिभूयते।।
अर्थ – मगर स्वत:च्या स्थानावर (पाण्यात) राहून मोठय़ा हत्तीलाही ओढून नेते. तेच जर स्वत:चे स्थान सोडले, तर कुत्र्याकडूनही पराभूत होते.
‘प्रत्येकजण आपल्या घरात शूर असतो’ अशा अर्थाची एक म्हण आहे. कारण आपल्या घरात आपला अधिकार चालतो. तिथे आपण सुरक्षित असतो. आपल्या घरातून दुसरा कोणीही आपल्याला बाहेर काढू शकत नाही. थोडक्मयात ज्या ठिकाणी आपले वास्तव्य असते तेथे आपली सत्ता चालते. दुसऱया ठिकाणी गेल्यास तेवढा आपला प्रभाव रहात नाही. म्हणूनच आपले स्थान सोडून जाऊ नये. गेल्यास त्या ठिकाणी आपले सामर्थ्य दाखवण्याचा प्रयत्न करू नये. अन्यथा एखाद्या दुबळय़ा माणसाकडूनही आपला अवमान होऊ शकतो, हेच या श्लोकाचे तात्पर्य आहे.
स्थानमहात्म्य सांगताना एका कवीने एखाद्या परक्मया ठिकाणी रहावयाचे झाल्यास कोठे रहावे यासंबंधी मार्गदर्शन केले आहे. तो म्हणतो,
लोकयात्रा नयो लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता।
पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवसं वसेत्।।
अर्थ-लोकांचा आचार, नीती, लाज, योग्य वर्तन, त्यागवृत्ती हे पाच जिथे नाहीत, तेथे एक दिवसही राहू नये.
ज्या देशात रहायचे त्या देशात लोकांचा आचार, परंपरा, देशातील कायदा, नीतिनियम, न्यायव्यवस्था तसेच स्त्री-पुरुष इत्यादी सर्वांशी योग्य वर्तन करणारे लोक पाहिजेत. त्यांच्यात दुसऱयासाठी त्याग करण्याची वृत्ती हवी. असे सर्व असेल तेथेच रहावे. म्हणजेच शहाण्या माणसाने आपले जीवन जिथे सुकरतेने आणि मानसन्मानाने व्यतीत होईल असेच ठिकाण तेथील लोकांचे स्वभावविशेष, तेथील सामाजिक परिस्थिती पाहून निश्चित करावे. आपण व्यवहारातही म्हणतो की, ‘या जागेचा गुण चांगला आहे’ म्हणजेच ती जागा तुमच्या उत्कर्षासाठी योग्य आहे. तिथे राहिल्यापासून तुमच्या जीवनात सर्व गोष्टी मनासारख्या घडतात. म्हणजेच वरील श्लोकाप्रमाणे सर्व गोष्टी अनुकूल असल्याने माणसाचा उत्कर्ष होतो तर स्थानाचे विविध अंगांनी असणारे अर्थ आणि वैशिष्टय़े संस्कृत श्लोकांमध्ये पहायला मिळतात.
आता थोडा संस्कृतचा अभ्यास करूया!
विविध वस्त्रे:
शाटिका-साडी, चोल-पोलके (ब्लाउज), निचोल-परकर
युतकम्-सदरा (शर्ट), ऊरुकम्-सलवार, विजार(पॅन्ट), करवस्त्रम्-रुमाल, रांकवम्-शाल, स्वेदक:-स्वेटर.