हत्ती हा सस्तन प्राणी हजारो वर्षांपासून घनदाट जंगलांची शान असून, भारतीय उपखंडातील लोकमानसाने महाकाय देहयष्टी आणि मोठा मेंदू असलेल्या या बुद्धिमान प्राण्याला देवतारूपात पूजले. जेव्हा शेतीचा शोध नवाश्मयुगीन आदिमानवाला लागला तेव्हा तृणभक्षी हत्ती कणसांनी समृद्ध अशा शेतांची नासाडी करायचे आणि त्यांचा उपद्रव होऊ नये म्हणून बहुधा गजमुखी देवतेची पूजा करण्याची परंपरा निर्माण झाली असावी. आज आशिया खंडात भारतीय जंगलात हत्ती ही वैभवाची खूण ठरली असली तरी आशियाई हत्तींचे अस्तित्व आणि अधिवास संकटग्रस्त आहे ही बाब चिंतेची आहे. आपल्या लोकधर्मात पार्वतीने अंगाच्या मळापासून एका बालकाची निर्मिती केली आणि त्याची नियुक्ती रक्षणासाठी केली तेव्हा शिवशंभोशी संघर्ष झाला आणि त्यात क्रोधित शंभोने बालकाचा शिरच्छेद केला. पार्वतीचा प्रकोप टाळण्यासाठी शिवगणांनी जंगलात आढळलेल्या हत्तीचे मुख धडापासून वेगळे केले आणि ते बालकाच्या शरीरावर चिकटवले तेव्हा गजानन देवतेची निर्मिती झाली असे मानले जाते. बालकाचे छोटे शरीर आणि हत्तीचे महाकाय मुख यात भिन्नता असली तरी भारतात अल्पावधीत गजमुखी देवता लोकप्रिय झाली.
भारतात इसवी सनाच्या सहाव्या व आठव्या शतकातील गणेशमूर्ती बऱयाच ठिकाणी सापडल्या असून, त्याच्या पूर्व काळातील मूर्ती इसवी सनाच्याच चौथ्या व पाचव्या शतकातील अफगाणिस्तानात सापडल्या होत्या. सदर मूर्तीच्या बैठकीवरील कोरीव लेखावरून या मूर्तीची स्थापना शाही वंशातील खिंगल राजाने केली होती. चिनी प्रवासी युगानशाँग जेव्हा इसवी सनाच्या सहाव्या शतकात भारतात येण्यास निघाला तेव्हा वाटेत अफगाणिस्तानातील कपिशा नगरीत वास्तव्यास असताना तिथे हत्तीरूपी देवतेची पूजा होत असल्याचे दृष्टीस पडले होते. पिलूशार नावाने ही देवता ओळखली जात होती. हत्तीरूप देवतेचे गांधार देशातील पिलूशार हे नाव आजही दक्षिण भारतात तामिळ भाषेत पिल्लैयार असे रूढ असून, पुरातत्वशास्त्रज्ञ डॉ. मधुकर ढवळीकर यांच्या मते गणेशपूजेचा उद्गम गांधार देशात झाला होता. इसवी सनाच्या पहिल्या व दुसऱया शतकात कुशाण राजवटीतल्या गजमुखी गणेशमूर्ती आढळलेल्या आहेत. पुढे गुप्त राजवटीतही शिवालयात गणेशमूर्ती कोरण्यात आल्या होत्या. इसवी सनाच्या सहाव्या शतकाच्या प्रथमार्धात बौद्धधर्मियांनी मध्य आशियात व चीनमध्ये गणेशमूर्तीचा प्रसार केला. एकदंत, सुपासारखे कान असलेल्या, गजमुख, चतुर्भुज, पाश, अंकुश व मोदक धारण करणाऱया गणेशमूर्ती भारताच्या विविध भागात पहायला मिळतात. केवळ हिंदू धर्मियातच नव्हे तर बौद्धधर्मियात आणि जैन धर्मियातही गणेशमूर्ती वंदनीय ठरलेल्या आहेत. दक्षिण-पूर्वेकडच्या आशियाई देशात गणेशमूर्ती पूजण्याची परंपरा आजही रूढ असलेली पहायला मिळते. संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर माउलीने ॐ नमोजी आद्या । वेदप्रतिपाद्या ।। म्हणून गणपतीसमोर ज्ञानेश्वरीच्या प्रारंभीच नमस्कार करण्यात धन्यता मानलेली आहे. परंतु असे असले तरी वेदाच्या आरंभी गणेशाची पूजा गजमुखी रूपात करण्याची परंपरा रूढ असली पाहिजे.
सस्तन वर्गातील एक जंगली चतुष्पाद असणारा हत्ती वजनाने पाच ते सहा टन असला तरी त्याचे डोळे बारीक, कान सुपासारखे आणि त्याची श्रवणेंद्रिये आणि घाणेंद्रिये ही अत्यंत तीक्ष्ण असतात आणि त्यामुळे हत्तींविषयीचे आकर्षण मानवी समाजाला सनातन काळापासून आहे. सिंधु संस्कृतीच्या अवशेषात हत्तीची आकृती कोरलेल्या मुद्रा आढळलेल्या आहेत. वैदिक काळात हत्तीचा उल्लेख आढळतो. ऐरावत हा हत्तींचा जनक मानलेला असून, देव-दानवांनी केलेल्या समुद्र मंथनातून जी रत्ने लाभली त्यातला ऐरावत इंद्राने स्वीकारला. देवांचे राजा इंद्र मेघांचा राजा असून, ऐरावत मेघांना आकर्षित करतो आणि त्यामुळे पर्जन्यवृष्टी होत असते असे मानलेले आहे. अष्ट दिग्गज म्हणजे विश्वाचे आधार म्हणूनही हत्तीला पूज्य मानलेले आहे. विजया दशमीला तसेच एखाद्या राज्याचा अभिषेक करताना हत्तींची पूजा केली जाते. नेपाळ देशातील नेवार लोक कार्तिक शुद्ध द्वितीयेला गणेशाचे प्रतीक म्हणून हत्तीची कुलदैवत रूपात पूजा करतात. बौद्धधर्मियात हत्तीला गौतम बुद्धांचे प्रतीक मानलेले आहे. बुद्धाचा जन्म होण्यापूर्वी माता मायादेवी झोपलेली असताना तिच्या गर्भात श्वेत हत्तीने स्वर्गातून येऊन प्रवेश केला आणि तोच बुद्धाच्या रूपाने अवतीर्ण झाला असे मानले जाते. अजंठा येथील भित्तीचित्रात बुद्धाचे संपूर्ण जीवन गजरूपात चित्रबद्ध केलेले असून, तेथील नक्षीच्या चित्रकामातही हत्तीच्या सुरेख आकृती पहायला मिळतात. बौद्धधर्मिय शिल्पकलेत बोधीवृक्षाची पूजा हत्ती करताना चित्रीत केलेले आहे. महाबलीपुरम, अजंठा, बादामी, सांची, अमरावती, भरहत, बोधगया येथील शिल्पात दोन हत्ती लक्ष्मीवरती सुवर्णाच्या कलशातून जलाभिषेक करीत असल्याचे दाखविलेले आहे. गणपती, लक्ष्मी आणि इंद्र या दैवतांचा संबंध हत्तींशी आहे.
आपल्या देशातील मध्ययुगीन जोधपूर, जयपूर, बिकानेर आदी ठिकाणच्या चित्रकारीमध्ये हत्तींची चित्रे पहायला मिळतात. कुठे युद्धप्रसंगी, कुठे मृगयेच्यावेळी किंवा मंगलकार्याच्या उत्साहात सामील झालेले हत्ती चित्रबद्ध केलेले असतात. गोवा-कोकणात त्याचप्रमाणे बेळगाव जिल्हय़ातील खानापूर तालुक्यात बऱयाच ठिकाणी सोंडेत कलश धरण करून लक्ष्मीच्या दोन्ही बाजूंना उभे असलेले हत्ती जलाभिषेक करीत असलेली चित्रीत केलेल्या गजलक्ष्मीचा भव्य अशा पाषाणी मूर्तीची पूजा केळबाय, केळंबिका, गजांतलक्ष्मी काळंबा म्हणून प्रामुख्याने पहायला मिळते. महाराष्ट्रात दोडामार्ग तालुक्यातील हेवाळेच्या अशोकवनात तसेच पाटय़े गावात महाकाय गजलक्ष्मीच्या पाषाणी मूर्ती लक्षवेधक अशाच आहेत. गोव्यात तांबडी सुर्लाच्या जंगलात रगाडो नदीच्या डाव्या किनारी असलेली भव्य अशी गजलक्ष्मीची मूर्ती बाराभूमका म्हणून पूजली जात आहे. हत्तीमुखी गणपतीची भाद्रपदातील शुक्ल पक्षातील चतुर्थीला होणारी पूजा, सृष्टीतल्या हिरवाईच्या लावण्याविषयीची कृतज्ञता आणि उत्कट भक्तीभावाचे प्रकटीकरण आहे.