चालू वर्ष 2023 हे फार आशादायी असणार नाही. मंदीचे वर्ष असणार, ही आर्थिक भाकणूक नाणेनिधी, फॅनीमॅक ते नोमुरापर्यंत सर्व तज्ञ अभ्यासक संस्थांनी व्यक्त केली आहे. गेले वर्ष बरे होते, ही आठवण खरे तर सर्वच वर्षांना जवळपास लागू असले तरी नववर्षात केवळ आपत्ती व अडचणीच असतात, असे नाही तर त्यातही कृष्णमेघाची चंदेरी किनार असते. नेमके 2023 हे वर्ष मंदीचे असणार का? मंदी तीव्र व दीर्घकाल असेल की कमी तीव्र व अल्पकालीन असेल? रोजगार व पगार वाढणार की घटणार? या प्रश्नांसोबत मंदी येण्याची महत्त्वाची कारणे कोणती? व त्याचा भारतावर आणि आपल्या उत्पन्न, गुंतवणुकीवर कसा परिणाम होईल हे अभ्यासणे पुढील धोरणात्मक वाटचालीस आणि योग्य निर्णय घेण्यास मदतकारक ठरेल.
जागतिक मंदीचे सावट
आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीने ऑक्टोबर 2022 मध्येच जागतिक अर्थव्यवस्था मंदीच्या फेऱयात अडकणार व 3 पैकी 1 व्यक्तीचा रोजगार जाणार किंवा जगातील 1/3 देशांना मंदीची झळ बसणार असे अंदाजित केले. मंदीची अवस्था किंवा तांत्रिक भाषेत व्याख्या पाहिली तर सलग दोन सत्रात (3 महिन्यांचे) जर राष्ट्रीय उत्पन्न घटत असेल तर मंदी आहे, असे मानतात. तथापि, याच्या जोडीने ग्राहक विश्वास निर्देशांक, गुंतवणूक प्रवाह सकारात्मक असतील तर मंदीसदृश अवस्था मानतात. मंदी आहे की नाही, हे अभ्यासण्यास अगदी अंडरवेअर विक्रीचे आकडेही उपयोगात आणणारे तज्ञ आहेतच! मंदी म्हणजे शेजाऱयाचा रोजगार जाणे व तीव्र मंदी म्हणजे आपला रोजगार जाणे असाही निकष आहे. या सर्वातून आर्थिक अरिष्टाची नांदी स्पष्ट होत असली तरी जागतिक मंदीची कारणमीमांसा पाहिल्याशिवाय याबाबत स्पष्टता येणार नाही.
जागतिक मंदी कारणे
2023 च्या जागतिक मंदीस कोरोनाने बिघडवलेले जागतिक पुरवठा साखळी आहे. यातून जागतिक अर्थव्यवस्थेला व विशेषतः अमेरिकेला कोविड परिणामातून बाहेर काढण्यास अत्यंत स्वस्त व भरपूर चलनपुरवठा करण्याचे धोरण अमेरिकेने स्वीकारले. पण त्यातून किंमतवाढ किंवा भाववाढ प्रचंड वेगाने झाल्याने त्यावर नियंत्रण ठेवण्यास अमेरिकेने फेडरेट म्हणजे व्याजदर वाढवणे सुरू केले. शून्य टक्के ते 4.5 टक्के अशी प्रचंड वाढ केल्याने भाववाढीच्या आगीतून मंदीच्या खाईत जग सापडले. यात पुन्हा भर घातली युपेन-रशिया युद्धाने! तेल किमती वेगाने वाढल्या. तेल व ऊर्जा किमतीत झालेली वाढ भाववाढ गतीमान होण्यास मदत झाली. ही भाववाढ नियंत्रणासाठी अमेरिकेबरोबर इतर देशांनी व्याजदर वाढवले. त्यातून गुंतवणूक, रोजगार उत्पन्न घटत गेले. बेरोजगारी अमेरिकेत 3.6 टक्के झाली ती 6.5 टक्के वाढण्याची शक्मयता 2023 मध्ये असून जागतिक अर्थव्यवस्था 0.1 टक्के ते उणे 0.4 टक्के अशी वाढण्याची (?) शक्मयता व्यक्त होते. मंदीने गृह मागणी 35 टक्क्मयांनी घटली असून अनेक बहुराष्ट्रीय व महाकाय कंपन्या रोजगार घटवण्यात अग्रेसर दिसतात.
तीव्र मंदी?
भयपटाचे भक्त किंवा प्रलयाचे दूत नेहमीच संकट तीव्रच असते, यावर विश्वास ठेवणारे असतात. प्रत्यक्षात मात्र वेगळेच असते. 2023 ची मंदी किती तीव्र असेल हे जागतिक घडामोडी, इंधन किमती, फेडरेट यावर अवलंबून राहते. भाववाढ नियंत्रणात राष्ट्रीय उत्पन्न घटत असल्याने आता फेडरेट फार वाढणार नाहीत व 2024 नंतर ते घटू लागतील, अशी अपेक्षा आहे. असे झाले तर मंदी फार तीव्र येणार नाही. आगामी बदलाची दिशा व्यक्त करण्यास थ्, न्न्, sं, ळ अशा आकारांचा वापर करतात. घसरण व त्यानंतर ती अवस्था टिकून राहणे यासाठी थ् आकार तर मंदीनंतर तात्काळ पूर्वपदावर येणे न्न् आकाराने दर्शवतात. मंदीनंतर सावरणे व पुन्हा मंदीत जाणे sं ने दर्शविले जाते तर ळ आकार मंदीनंतर काही काळाने येणारी तेजी दर्शवते. 2023 च्या मंदीबाबत फ्लोरिडा विद्यापीठातील सीन स्नेत यांनी 2023 ची मंदी तीव्र असणार नाही. परंतु, ती दीर्घकाळ (वर्षभर) टिकणार अशा स्वरुपाची ‘पिझ्झाबाऊल’ (थाळीप्रमाणे) असेल, असा अंदाज व्यक्त केला आहे. त्यांच्या मते ग्राहक विश्वास निर्देशांक 69 टक्के असून भाववाढ गेल्या चार दशकात सर्वात अधिक असून व्याजदरानेही उच्चांक गाठलेला आहे. अमेरिका आणि चीन या अर्थव्यवस्था जागतिक अर्थकारणाचे निर्णायक घटक असून याच अर्थव्यवस्था मंदीची निर्यात करीत आहेत, हे लक्षात घेता आपले अथवा इतर देशांचे परावलंबन मंदीची तीव्रता ठरवतात.
भारतीय संदर्भ
मंदीची तीव्रता भारतात कितपत येईल व त्याचे गुंतवणूकदार, उद्योजक, रोजगार व विविध क्षेत्रावर होणारे परिणाम याबाबत काही सकारात्मक बाबी स्पष्ट दिसतात. जागतिक स्तरावर भारत हा आता दखलपात्रच नव्हे तर आश्वासक देश म्हणून मान्य केला जात असल्याने गुंतवणूक ओघ वाढणार, हे स्पष्ट आहे. काही प्रमाणात चढउतार असले तरी आपण मंदीच्या सावटात फारसे प्रभावित होणार नाही. मंदीचा कालखंड हा चांगल्या गुंतवणुकीच्या संधीचा कालखंड असतो. 2023 हे गुंतवणूक पेरणीचे वर्ष असून त्याचे परतावे 2024 नंतर मिळत राहतील. आपली अर्थव्यवस्था 70 टक्के कृषी आधारित असल्याने तेथे मागणी घट व मंदी कमी दिसेल. आपली निर्यात केंदे भौगोलिक व वस्तु आणि सेवा यात विविधीकरण होत असून मंदीचे भयचित्र न पाहता ही पुनर्रचनेची व वेगवान विकासाची उसंत मानावी लागेल. आर्थिक अरिष्टाचा सर्वात मोठा फटका हा मध्यमवर्गावर व कमी उत्पन्न गटावर होतो. उत्पन्न विषमता वाढते, रोजगार बुडतो व गुन्हेगारी वाढते हे सामाजिक अरिष्ट टाळणे हे मंदी कालखंडात महत्त्वाचे ठरते. मोठय़ा कंपन्यांना सवलती देणे यापेक्षा छोटय़ा उद्योजकांना दिलेले साहाय्य अधिक परिणामकारक लाभदायी ठरते. येणाऱया अर्थसंकल्पात मंदीविरोधी धोरण दिसते का पुनःश्च सत्ता संपादनाचा व्यापक अर्थपूर्ण आराखडा दिसतो, यावर केवळ आगामी वर्षच नव्हे तर आगामी दशकाची पायाभरणी असेल.
– प्रा. डॉ. विजय ककडे