व्यावसायिक तत्त्वावर लागवड कमीच, विविध पदार्थ बनविण्यासाठी शेतकरी, स्वयंसाहाय्य गटांना प्रोत्साहन देण्याची गरज
सांगे : गोव्याच्या हवामानात फणसाची झाडे उत्तम प्रकारे वाढतात आणि सर्वत्र ती आढळून येतात. पण व्यावसायिक तत्त्वावर फणसाच्या लागवडीत कचितच शेतकरी सापडतात. वास्तविक पाहिले, तर मोठ्या प्रमाणात फणसाचे पीक वाया जाते. त्यामुळे सरकारने पुढाकार घेऊन फणसापासून विविध प्रकारचे पदार्थ बनविण्यासाठी स्वयंसाहाय्य गटांना प्रोत्साहन देण्याची गरज व्यक्त होत आहे. सध्या कोणत्याही शेतकऱ्याच्या बागेत गेल्यास फणस आढळून येतात. पण त्यातले बरेच पीक वाया जाते. तसेच ग्रांसाठी खाद्य म्हणून दिले जाते. सांगे आणि केपे तालुक्यावर नजर मारल्यास अगदी मोजकेच शेतकरी फणसापासून विविध जिन्नस तयार करताना दिसतात. फणसापासून साठ तयार करण्याची पूर्वीपासून पद्धत आहे. मात्र ती कुटुंबापुरती वा नातेवाईकांपुरती मर्यादित राहिली आहे. मोजकेच शेतकरी फणस काढून त्याची बाजारात विक्री करतात. कापा आणि रसाळ अशा दोन प्रकारांत फणस मिळतो. त्यात ‘कापा’ फणसाला खूप मागणी आहे. हल्लीच पार पडलेल्या सांगे येथील पुऊमेताच्या फेस्ताच्या फेरीत एका आस्थापनाने कापा फणस त्याच्या आकारानुसार 200, 250 ते 350 ऊपयांपर्यंत विकला. प्रधानमंत्री सक्षम अन्न प्रक्रिया उपक्रम योजनेच्या अंतर्गत स्वतंत्र शेतकरी, स्वयंसाहाय्य गट, शेतकरी संघ निर्माण करून आर्थिक अनुदान घेऊन अन्न प्रक्रिया व्यवसाय सुरू करता येतो. भारतीय कृषी संशोधन परिषद, ओल्ड गोवा ही राज्य पातळीवरील तांत्रिक संस्था म्हणून या योजनेच्या अंतर्गत प्रशिक्षण देते. या माध्यमातून ग्रामीण महिलांना स्वयंरोजगार उपलब्ध करण्यासाठी लोकप्रतिनिधी, स्थानिक स्वराज संस्था, कृषी खाते यांनी प्रयत्न करण्याची गरज व्यक्त होत आहे.
चिप्स, साठ यांची विक्री
मिळालेल्या माहितीनुसार, काही शेतकऱ्यांकडून फणसाच्या गऱ्याचे चिप्स तयार करून त्यांची विक्री केली जाते. फणसाचे साठही बाजारात विक्रीसाठी उपलब्ध असतात. पण ज्या व्यापक पद्धतीने फणसापासून पदार्थ तयार करणे गरजेचे आहे ते होताना दिसून येत नाही. रमेश तवडकर हे कृषिमंत्री असताना त्यांनी फणसाचे पीक वाया जाऊ नये आणि त्यापासून विविध प्रकारचे पदार्थ बनविले जावेत यासाठी पुढाकार घेतला होता. फणसाच्या बियांमध्ये प्रथिनेयुक्त गुण असल्यामुळे त्यापासून काही पदार्थ बनवून शेतकरी आपले उत्पन्न वाढवू शकतो यावर त्यांनी भर दिला होता. पण नंतरच्या काळात आमदार नसल्याने त्यांच्या प्रयत्नांना यश आले नसल्याचे दिसून येते.
पंटेमळ येथील प्रकल्पात प्रक्रिया
गोवा राज्य जैवविविधता मंडळाने पंटेमळ येथे ‘गोवन’ हा प्रकल्प उभारला आहे. तेथे फणसासह अन्य कृषी मालावर प्रक्रिया केली जाते. त्यासाठी शेतकऱ्यांकडून फणसाची खरेदी केली जाते. याशिवाय सुक्या खोबऱ्याचा नारळ, पेरू, लिंबू, अननस, बिंबल, कोकम, गंजन इत्यादी माल मंडळ शेतकऱ्यांकडून खरेदी करते. राज्यात एकूण फणसाची झाडे किती आहेत याची नोंद सरकारी दफ्तरात नाही. मुळात शेतकरी कृषी कार्ड बनविताना फणसाची झाडे कमी असल्याने त्याचा उल्लेख करत नाही.
एप्रिल ते जूनदरम्यान पीक
गोव्यात ज्या फणसाच्या पारंपरिक जाती आहेत त्यापासून पीक एप्रिल, मे, जून महिन्यांत मिळते. एकदा का पाऊस सुरू झाला की, फणस नको अशी स्थिती असते. पूर्वी लोक फणसाची रोपटी लावायचे. पण आता कलम उपलब्ध होत असते आणि त्याला फळेही पाच-सहा वर्षांत येतात. नेत्रावळी भागात वन खात्याने कित्येक फणसाची झाडे लावली असून उत्तम पीक मिळते, पण त्याचा उपयोग होत नाही ही स्थिती आहे. गेल्या वर्षी कृषी खात्याच्या प्रयत्नांतून संकरित जातीच्या फणसाची कलमे शेतकऱ्यांना उपलब्ध करून दिली होती. यामध्ये लहानापासून मोठ्या आकाराचे फणस आणि पावसापूर्वी तयार होणारे फणस या जातींच्या कलमांचा समावेश होता. फणसाच्या झाडांची लागवड करण्यासाठी कृषी खात्याची अनुदान देणारी योजना आहे. शिवाय फणसावर प्रक्रिया करणारा उद्योग उभारण्यासाठी अनुदान आणि आर्थिक साहाय्य देणाऱ्या योजना आहेत. मात्र त्यासाठी शेतकरी, स्वयंसाहाय्य गट, शेतकरी क्लब, संघटना यांना प्रोत्साहन आणि मार्गदर्शनाची गरज आहे.