ऑनलाईन टीम/ तरुण भारत
दहावी आणि बारावी नंतर करिअरबाबत अनेकजण गोंधळात असतात. त्यामुळे करियर निवडणे किंवा ठरविणे, हा एक जबाबदारीचा निर्णय आहे. निवडलेले करिअर भविष्याला आकार देते. त्यामुळे करिअर निवडताना विद्यार्थी आणि पालकांनी दूरदृष्टीने विचार करणे गरजेचे आहे. विद्यार्थी बारावीची परीक्षा झाली की निकालाची आतुरतेनं वाट बघतात. मात्र निकाल लागल्यानंतर आता पुढे काय करायचं, हा प्रश्न विद्यार्थ्यांसमोर आणि पालकांसमोर उभा असतो. अशावेळी योग्य मार्गदर्शन घेणं आवश्यक आहे. मार्गदर्शन घेत असताना अव्यवसायिक आणि व्यावसायिक शिक्षण याविषयी माहिती घेणे आवश्यक आहे. अलीकडे विद्यार्थ्यांचा नेहमीच्याच विज्ञान, वाणिज्य व कला शाखांमध्येही काही तरी वेगळे करण्याकडे कल असतो. या नियमित अभ्यासक्रमाच्या क्षेत्रात व्यावसायिक शिक्षणाच्या संधी आहेत.
आपल्याकडे व्होकेशनल कोर्सेस (व्यावसायिक अभ्यासक्रम) बाबत बरेचसे गैरसमज आहेत. पारंपरिक शिक्षणपद्धती विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक गुणवत्तेवर भर देते. पण बरेचसे विद्यार्थी पुस्तकी ज्ञानापेक्षा प्रत्यक्ष काम करण्यात किंवा उत्पादक कामात अधिक सक्षम असतात. व्होकेशनल कोर्सेसमध्ये विद्यार्थ्यांना केवळ पुस्तकी ज्ञान न देता त्यांना कौशल्यपूर्ण आणि ज्ञानपूर्ण बनवलं जातं. याचा फायदा म्हणजे हे विद्यार्थी वैयक्तिक स्तरावर अधिक कुशल आणि प्रशिक्षित होतात. याचा फायदा त्यांना नोकरीच्या वेळी किंवा स्वतःचा व्यवसाय करताना होतो. शिवाय अशा प्रशिक्षित उमेदवारांमुळे अर्थव्यवस्थेला कुशल मनुष्यबळ मिळत आहे.
व्होकेशनल कोर्सेसमध्ये विविध करिअर क्षेत्रातील कामाचं प्रत्यक्ष प्रशिक्षण दिलं जातं. पारंपरिक शैक्षणिक अभ्यासक्रमानुसार केवळ ‘थीओरॅटिकल नॉलेज’ यात नसतं, तर कामाचं प्रत्यक्ष प्रशिक्षण व्यावसायिक म्हणजेच व्होकेशनल कोर्सेसमध्ये दिलं जातं. त्यामुळे विद्यार्थ्यांनी दहावी-बारावी नंतर व्यवसायाभिमुख शिक्षण घेणे आवश्यक आहे. पारंपरिक शिक्षण शाखांव्यतिरिक्त नव्या विशेष अभ्यासक्रमांची संख्या वाढलेली आहे. त्याच बरोबरीला अपारंपरिक शिक्षण दूरस्थ शिक्षणाची संकल्पना नोकरी करून पुढे शिक्षण घेणाऱ्यांना फायदेशीर ठरत आहे.
व्यावसायिक आणि अव्यावसायिक अभ्यासक्रम
व्यावसायिक अभ्यासक्रम – बी. एफ. ए , एम. एफ. ए, बीएसडब्ल्यू, एमएसडब्ल्यू, बी लिब , एम लिब, डिपीए, बीसीजे, एमसीजे, बीबीए, बीबीएम, बीसीए, एमबीए, एमपीएम, एमसीएम, डीबीएम, डीसीएम, डीसीए, एमबीएम, बी. इ कॉमर्स, पीजी डिप्लोमा( डिझायस्टर मॅनेजमेंट, एम सी ए, बीएड, बीपीएड, एम एड, एमपीएड.
अभियांत्रिकीमध्ये- बीई, बीटेक, बिकेम, एम टेक, आदी. औषधनिर्माण- बी. फार्मसी, एम. फार्मसी, बी टेक(कॉस्मेटिक)
अव्यावसायिक अभ्यासक्रम – बी. ए, एम ए, बी कॉम, एम कॉम, बीएस्सी, एमएस्सी
पारंपरिक शिक्षण शाखांव्यतिरिक्त नव्या विशेष अभ्यासक्रमांची संख्या देखील वाढलेली आहे. त्याच बरोबरीला अपारंपरिक शिक्षण दूरस्थ शिक्षणाची संकल्पना नोकरी करून पुढे शिक्षण घेणाऱ्यांना फायदेशीर ठरत आहे. ठराविक शिक्षणानंतर आपल्या पाल्याला नोकरी किंवा रोजगार उपलब्ध व्हावा, या कारणाने रोजगाराभिमुख शिक्षण सर्वांच्या पसंतीस उतरणे हे स्वाभाविक वाटते. कारण शेवटी ठराविक शिक्षणानंतर रोजगार हा सर्वांनाच अपेक्षित आहे.
उच्च शिक्षण व रोजगार यासाठी निवडलेल्या अभ्यासक्रमाची वैधानिक बाब गांभीर्याने विचाराधीन ठेवावी.व्यावसायिक अभ्यासक्रम हे रोजगाराभिमुख असल्याने त्या अभ्यासक्रमांकडे वळणाऱ्यांचे प्रमाण वर्षानुवर्षे वाढत आहेत. यातील कुठल्या प्रकारच्या शाखेत प्रवेश घ्यायचा याबाबतीतही पुरेशी माहिती नसल्याने विद्यार्थी आणि पालकांमध्ये संभ्रम पहावयास मिळतो.
१) तंत्र शिक्षण २) वैद्यकीय व दंत शिक्षण३) औषध निर्माणशास्त्र शिक्षण४) परिचारिकता शिक्षण ५) कृषी शिक्षण ६) विधी शिक्षणदेशात कुशल मनुष्यबळ निर्माण करण्यामध्ये तंत्रशिक्षणाचा वाटा सिंहाचा आहे. औद्योगिक उत्पादकतेत वाढ आणि राहणीमानात बदल घडविण्याचे श्रेय तंत्रशिक्षणाला जाते. तंत्रशिक्षणामध्ये इंजिनिअरिंग, टेक्नोलॉजी, मॅनेजमेंट, आर्किटेक्चर, टाऊन प्लॅनिंग, फार्मसी अप्लाईड आर्ट्स अॅन्ड क्राफ्ट्स हॉटेल मॅनेजमेंट अॅन्ड केटरिंग टेक्नोलॉजी आदी अभ्यासक्रमांचा समावेश होतो.
इंजिनीअरिंग
मेडिकलप्रमाणे इंजिनिअरिंग शाखेकडेही विद्यार्थ्यांचा ओढा मोठ्या प्रमाणात दिसून येतो. दहावीनंतर डिप्लोमा किंवा बारावीनंतर डीग्रीला प्रवेश घेऊन इंजिनीअरिंगचं शिक्षण केमिकल, इलेक्ट्रॉनिक्स, सिव्हिल या प्रसिद्ध शाखांच्या बरोबरीने एरोस्पेस (अंतराळ), पर्यावरण, शेती, भूगर्भशास्त्र, मरिनसारख्या विषयांमध्ये इंजिनीअरिंगचे अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत. इंजिनीअरिंगमध्ये चांगलं करिअर करण्यासाठी उपशाखेची योग्य निवड करणं महत्त्वाचं ठरतं. इंजिनीअरिंगमध्ये एखाद्या विशिष्ट शाखेत करिअर करायचं ठरवलं असेल तरच अतिसुक्ष्म अभ्यासक्रम निवडा, अन्यथा केमिकल, सिव्हिल यांसारखे अभ्यासक्रम निवडा.
वैद्यकीय क्षेत्र आणि उपलब्ध संधी
मागील वर्षीपासून संपूर्ण भारतात एमबीबीएससाठी ‘नीट’ ही प्रवेश परीक्षा लागू करण्यात आली आहे. अभ्यास आणि संशोधन करण्यासाठी वैद्यकीय क्षेत्रात अनेक संधी उपलब्ध आहेत. तरीही वैद्यकीय क्षेत्रात केवळ एमबीबीएसचा विचार मोठ्या प्रमाणात केला जातो. अनेकदा एमबीबीएस म्हणजेच केवळ डॉक्टर असा समज अनेकांमध्ये पाहायला मिळतो. परंतु, वैद्यकीय क्षेत्रामध्ये एमबीबीएस सोडून बीडीएमएस, आयुर्वेदिक, होमिओपॅथी, अॅलोपथी हे पर्याय उपलब्ध असतात
.
पॅरामेडिकल क्षेत्र
बारावीनंतर जवळपास ४० वेगवेगळे अभ्यासक्रम या क्षेत्रात उपलब्ध आहेत. मेडिकलच्या बरोबरीने असणारे हे क्षेत्र वैद्यकीय क्षेत्रातील विद्यार्थ्यांना बीएससीनंतर विविध करिअर संधी उपलब्ध करून देते.
१) बॅचलर इन ऑडिओलॉजी आणि स्पीच लँग्वेज पॅथॉलॉजी – या क्षेत्रामध्ये माणसाच्या उच्चारशास्त्रावर काम केले जाते.
२) बॅचलर इन अॅनिस्थेशिया टेक्नॉलॉजी – कोणतेही ऑपरेशन करण्याआधी भूल देण्याचे शास्त्र या अभ्यासक्रमाचा प्रमुख भाग आहे.
३) बॅचलर इन नर्सिंग
४) बॅचलर इन मेडिकल लॅब टेक्नॉलॉजी
५) बॅचलर इन रेडिएशन
हॉस्पिटल मॅनेजमेंट
हॉस्पिटल मॅनेजमेंट हे आरोग्य क्षेत्रातील सर्वात महत्त्वाचं आणि फायदेशीर क्षेत्र म्हणून ओळखलं जातं. हॉस्पिटलमधील कामकाज आणि इतर व्यवस्थापन करणं हे या विभागाचं प्रमुख काम असतं. विज्ञान शाखेतून बारावी केल्यानंतर पदवी, पदव्युत्तर शिक्षण आणि पीएचडी करण्याची सोय या शाखेमध्ये आहे. वैद्यकीय शाखेची पार्श्वभूमी असणारा किंवा नसणारा कुणीही हॉस्पिटल मॅनेजमेंट करून वैद्यकीय क्षेत्रात प्रवेश करू शकतो.
शेती आणि इतर पर्याय
तंत्रज्ञानाचा प्रसार कितीही मोठ्या प्रमाणात झाला, तरीही अन्नासारख्या मूलभूत गरजेची पूर्तता ही महत्त्वाची असते. त्यामुळेच तंत्रयुक्त शेतीला आज महत्त्व प्राप्त झाले आहे. शेती विषयात बीएससी डीग्री संपादन करून शेती सल्लागार, फुले-फळे बाग व्यवस्थापक, शेती व्यवस्थापक, जमीन संशोधक असे विविध पर्याय उपलब्ध आहेत. वैद्यकीय क्षेत्रातील मुख्य पर्याय बाजूला ठेवूनही दुग्धव्यवसाय, मासेपालन, कुक्कुटपालन, प्राणी आणि वनस्पती शास्त्र यामध्ये बीएससी करून उत्तम करिअर करता येईल. लिखाणाची आवड असल्यास आपण निवडलेल्या क्षेत्रासाठी वर्तमानपत्र, मासिकांमध्ये लिहिण्याची संधीही मिळू शकते.
होम सायन्स
बारावीनंतर किंवा बीए आणि बीएससीनंतर होम सायन्स करता येते. समाजसेवेपासून, फॅशन डिझायनिंग, कुकरी, टेक्स्टाइल डिझायनिंग, आहारतज्ज्ञ, समुपदेशन, उद्योजकता या विषयांमध्ये पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षण घेता येतं.
वाणिज्य शाखा
बारावीनंतर वाणिज्य शाखेत अतिशय नियमित मानला जाणारा अभ्यासक्रम म्हणजे बीकॉम. तीन वर्षांच्या पदवी अभ्यासक्रमात सहा सेमिस्टर्स व जवळपास चाळीस पेपर समाविष्ट असतात. यातील प्रत्येक सेमिस्टरच्या श्रेणी या अंतिम निकालामध्ये विचारात घेतल्या जातात. त्यामुळे विद्यार्थ्यांनी केवळ शेवटच्या वर्षाच्या परीक्षांकडे विशेष लक्ष न देता संपूर्ण सहा सेमिस्टर्सना समान महत्त्व द्यायला हवं. हा अभ्यासक्रम जरी नियमित मानला जात असला तरी यातून अनेक अन्य परीक्षांसाठी पाया निर्माण करण्याचं काम केलं जातं. केवळ बीकॉम करण्याऐवजी विद्यार्थी बीकॉमसोबत करता येणाऱ्या अनेक जोड अभ्यासक्रमांचे पर्याय निवडतात. मात्र पदवी अभ्यासक्रमात लागू केलेल्या सेमिस्टर पद्धतीमुळे गोंधळ होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही, जसं की अनेकदा सीए व बीकॉमच्या परीक्षांचं वेळापत्रक समान वेळेत असतं. शिवाय १०० तासांचं आयटी प्रशिक्षण महत्त्वाचं असल्यानं अभ्यासात संतुलन बाळगणं कठीण होतं. त्यामुळे विद्यार्थ्यांनी बीकॉम-सीए हे एकत्रिकरण करताना विचार करायला हवा. केवळ सीएचे अभ्यासक्रम पुरवणारी अनेक स्वतंत्र विद्यापीठेही आहेत. त्यामुळे बीकॉम परीक्षेत किमान ५५ टक्के गुण मिळवून त्यानंतर सीए करण्याचाही पर्याय उपलब्ध असतो.
वाणिज्य शाखेतील संधी
वाणिज्य शाखेत नियमित अभ्यासक्रम सोडून व्यावसायिक अभ्यासक्रमांचे अनेक पर्याय मागील काही वर्षांत निर्माण झाले आहेत. सीए (चार्टर्ड अकाऊंटंट) : प्राथमिक पातळी (सीपीटी परीक्षा)
व्होकेशनल (व्यावसायिक) कोर्सेस करण्याचे फायदे :
व्यावसायिक कोर्सेसना प्रवेश घेण्यासाठी कोणत्याही प्रकारची शैक्षणिक पात्रता आवश्यक असतेच असं नाही.
ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना भासत असणारी शिक्षणाची उणीव भरुन काढतानाच (कुशल मनुष्यबळ तयार करुन) त्यांना शहरी भागात आणण्याच्या/ शहरी भागाशी जोडण्याच्या उद्देशाने हल्ली सरकारी योजनेतंर्गत अशा प्रकारचे अभ्यासक्रम उपलब्ध करुन दिले जात आहेत.
सरकारी आणि खासगी संस्थांमध्ये अशा अभ्यासक्रमांना प्लेसमेंटची जोड मिळत असल्याने हा आणखी एक फायदा विद्यार्थ्यांना वाटतो.
आजकाल अनेक डिस्टन्स लर्निंग युनिव्हर्सिटीज (दूरस्थ विद्यापीठ) ऑनलाइन पद्धतीने असे व्होकेशनल कोर्सेस (व्यावसायिक अभ्यासक्रम) उपलब्ध करुन देत आहेत. वेळ आणि पैशांची बचत होत असल्यामुळे विद्यार्थ्यांची पसंती अशा ऑनलाइन व्होकेशनल कोर्सेसना मिळत आहे, वाढत आहे. त्यामुळे अशा विद्यापीठांची लोकप्रियताही वाढत आहे.
क्रिएटिव्ह (कल्पक) जगतात अॅनिमेशन किंवा ब्युटी यांसारखे विविध व्होकेशनल कोर्सेस (व्यावसायिक अभ्यासक्रम) उपलब्ध आहेत. इंजिनीअरिंग क्षेत्राकडे ओढा असणारे विद्यार्थी/व्यक्ती मेकॅनिकल शाखेतील डिप्लोमा करू शकतात किंवा कम्प्युटर अॅसेम्ब्लिंगचा विचार करू शकतात. हॉस्पिटॅलिटी क्षेत्रात येऊ इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांना/व्यक्तींना हॉस्पिटॅलिटी मॅनेजमेंट किंवा हेल्थ मॅनेजमेंट कोर्स करण्याचा पर्याय आहे. रिटेल, टुरिझम (पर्यटन), इन्फर्मेशन टेक्नॉलॉजी (माहिती तंत्रज्ञान), कॉस्मेटिक्स (सौंदर्य प्रसाधनं), पारंपरिक हस्तकला आणि इतर उद्योग आदी ठिकाणी जेव्हा कर्मचाऱ्यांची नियुक्ती केली जाते तेव्हा बहुतांश असे व्यावसायिक अभ्यासक्रमाद्वारे कामाचं प्रत्यक्ष शिक्षण घेणाऱ्या कुशल मनुष्यबळाची निवड करण्यास प्राधान्य दिलं जातं. त्या-त्या क्षेत्राचं प्रत्यक्ष प्रशिक्षण घेतलेल्या व्यक्तींना अशा उद्योगधंद्यांमध्ये कामाची संधी मिळते.
व्होकेशनल कोर्सेस(व्यावसायिक अभ्यासक्रम) हे पुस्तकी ज्ञानापेक्षा संबंधित क्षेत्राचं परिपूर्ण प्रत्यक्ष कामाचं प्रशिक्षण देतात. अशा कोर्सेसमुळे कुशल मनुष्यबळ निर्माण होतं हे खरं. पण या कौशल्याला शैक्षणिक पदवीची (डिग्री) जोड मिळाल्यास चांगली नोकरी करु इच्छिणाऱ्यांसाठी तो एक प्लस पॉइंट ठरु शकतो.