जागतिक वारसा सप्ताह; कोल्हापूरचे अमूल्य वारसा स्थळ टाऊन हॉल
World Heritage Week : 19 ते 25 नोव्हेंबर संपूर्ण जगभर वर्ल्ड हेरिटेज विक अर्थात जागतिक वारसा सप्ताह म्हणून साजरा होतो. आपल्या ऐतिहासिक वास्तू, त्यांच्याशी संबंधित संस्कृती, परंपरा यांचा सखोल अभ्यास, त्यांची ओळख, संरक्षण व संवर्धन तसेच जागरूकता यासाठीच हा सप्ताह साजरा केला जातो. त्यानिमित्त ऐतिहासिक वास्तू टाऊन हॉलमधील विलक्षण माहितीचा खजिना लेखन व छायाचित्र स्वरूपात लेखमालेतून आजपासून देत आहोत. (World Heritage Week Kolhapur Town Hall Museum)
सौरभ मुजुमदार,कोल्हापूर
कोल्हापूर शहराला ऐतिहासिक वारसा पाऊला पाऊलांवर आजही आपण पाहतो.त्यापैकीच शहराचा शेकडो वर्षांचा इतिहास आपल्या कुशीत घेऊन,माणसांच्या भाऊ गर्दीत,दाट वृक्षांच्या सावलीत एक वास्तू आजही ताठ मानेने उभी आहे.ती म्हणजे टाऊन हॉल (नगर मंदिर)होय.करवीर संस्थानचे छत्रपती चौथे शिवाजी महाराज यांच्या कारकीर्दीत जगातील प्रसिद्ध वास्तू रचनाकार मेजर चाल्सॅ मेंट हा गव्हर्मेंट ऑफ बॉम्बे रॉयल इंजिनिअर सोबत कार्यान्वित होता.त्यानेच या अभूतपूर्व वास्तूची उभारणी केली.गॉथिक शैलीमध्ये बांधलेल्या या वास्तूत सर्व झरोके,खिडक्या,चौकटी,दगडी बैठका,गज,तावदाने यामध्ये आजही त्याचा प्रभाव आपणास जाणवतो.इ.स. 1872 ला सुरू झालेले बांधकाम इ.स.1876 रोजी सुमारे 80 हजार रुपये मध्ये पूर्ण झाले.सदरची नोंद या नगर मंदिराच्या प्रवेश कमानीवर दोन्ही बाजूस असणाऱ्या कोनशिलेवर पहावयास मिळते.
पंचगंगा नदी महापुराचा अभ्यास
मेंटने सर्वप्रथम कोल्हापूर शहराचा समुद्रसपाटीपासून उंचीसह पंचगंगेच्या महापुराचा सूक्ष्म अभ्यास केला. ज्यावरुन भाऊसिंगजी रोडवरच ही वास्तू साकारण्यापूर्वी एक दिशादर्शक पातळीची जागा निश्चिती केली. त्यापासून टाऊन हॉल इमारतीची जोत्याची उंची ठरविली इतकेच नाहीतर येथून पुढे शहरात बांधल्या जाणाऱ्या सर्व सरकारी अथवा खासगी इमारतींना हीच उंची प्रमाण मानून त्यापासून उंचीवरच बांधकाम निश्चितीचा कायदाच केला.म्हणजेच टाऊन हॉलच्या दर्शनी भागावर आजही सुरक्षितपणे असणारा हा बेंच मार्क हजारो नवीन बांधकामांचा दिशादर्शकच ठरला.टाऊन हॉलच्या इमारतीच्या बरोबर मध्यभागावर सर्वप्रथम एक दगडी बैठक(कट्टा)आहे .ज्यावर सहज न लक्षात येणारी ही पाषाणात कोरलेली शून्य पातळी आपण आजही पाहू शकतो.(GTS – Great Trigonometrical Survey , BM – Bench Mark , ” 0″ ) याच्या मधोमध शून्य “0” वरील बाजूस GTS तर शून्याच्याखाली BM असे त्यामध्ये कोरलेले आहे.
संस्थानकालीन सार्वजनिक कार्यक्रम,सभा,बैठका,यासाठी नगर मंदिर म्हणून बांधलेल्या या वास्तुत 500 लोकांची बैठक व्यवस्था होते.पुरेसा सूर्यप्रकाश,स्वच्छ व खेळती हवा,सुयोग्य ध्वनी व्यवस्था,छतावरील उत्कृष्ट लाकडी रूफबांधणीचा कलात्मक वापर,बाहेरील दगडी बांधकामात साकारलेली पाषाणातील विविध फुले,द्राक्षांचे वेल यांसह सूक्ष्म नक्षीदार शिल्पवैभव अशी ही टाऊन हॉलची वास्तू प्रगत तंत्रज्ञानासह अभ्यास करणाऱ्या आजच्या वास्तुविशारदानांही अचंबित करते.ज्याप्रमाणे कस्तुरी म्रृगालाच आपल्या जवळील कस्तुरीचे मूल्य अथवा त्याची माहिती नसते.त्याचप्रमाणे आजही लाखो शहरवासीय व पर्यटक यांच्या निरीक्षणातून अभ्यासापासून अथवा लोकप्रियतेपासून ही वास्तू थोडी लांब राहिल्याचे वाटते . निर्जीव असणारी ही टाऊन हॉलची वास्तू आपण प्रत्यक्ष भेट दिल्यास एक जिवंत वास्तुविशारदतेचा, शिल्पवैभवचा अद्भुत नमुनाच ठरेल हे मात्र नक्की.
टाऊन हॉल अर्थात नगर मंदिर ही वास्तू केवळ इमारत म्हणून न पाहता त्याच्या निर्मितीचा, उद्देशाचा अभ्यास सखोलपणे झाल्यास त्याचे महत्त्व आजच्या पिढीला नक्कीच समजेल. ज्या ज्या देशात शहरात ब्रिटिशांनी राज्य केले त्या प्रत्येक ठिकाणी त्यांनी असा सुंदर टाउन हॉल उभा केला. याच नगर मंदिराचे निर्मितीचे महत्त्व जेथून आपण सकारात्मक ऊर्जा विचार घेऊन बाहेर पडू ,एका सत्कर्मासाठी एकत्र येऊ तेव्हाच हे नगर मंदिर अनेक समस्यांच्या समुळ नाशाचे निमित्त ठरेल. आपण नक्कीच याची इत्तंभूत माहिती सर्वांपर्यंत पोहोचविण्याचा प्रयत्न करू यासाठी ‘तरुण भारत’चे देखील सहकार्य मोलाचे ठरेल.
इंजि.इंद्रजीत नागेशकर, वास्तु अभियंता आणि पुरातत्व वास्तु संवर्धन सल्लागार.