कलचुरीसम्राट बिज्जलाच्या लेखात स्त्रियांविषयी आदर, सांगली जिह्यावर करीत होता राज्य
शिलालेखांमधून उलगडली बिज्जलाची स्वभाव वैशिष्टे
मानसिंगराव कुमठेकर / मिरज
परस्त्रीला मातेसमान मानणाऱ्या छत्रपती शिवाजी महाराजांची ओळख आपल्याला आहे. छत्रपती शिवरायांप्रमाणेच परस्त्रीला बहिण मानणारा एक आदर्श राजा ९०० वर्षांपूर्वी सांगली परिसरावर राज्य करीत होता. कलचुरीसम्राट बिज्जल या राजाच्या विविध शिलालेखांमधून त्याने स्वतःला `परनारीसहोदर’ असा शब्दप्रयोग वापरला आहे. देशिंग-बोरगांवसह जिह्यातील बिज्जल कलचुरीतील अन्य शिलालेखांमध्ये त्याने आपण परस्त्रीचा बंधू असा उल्लेख केलेला आहे. ९०० वर्षांपूर्वी स्त्रियांविषयी आदर व्यक्त करणारा सांगली जिल्ह्यातील या राजाचा इतिहास उलगडण्याचा प्रयत्न मिरज इतिहास संशोधन मंडळ करीत आहे.
सांगली जिल्ह्यावर सातवाहन, राष्ट्रकुट, वाकाटक, चालुक्य, शिलाहर, कलचुरी, यादव अशा राजवटींबरोबरच बहामनी, आदिलशाही, मुघल आणि मराठ्यांच्या राजवटींनी राज्य केले आहे. त्याच्या पाऊलखूणा आजही पहावयास मिळतात. त्यावरुन तत्कालीन राजांची कारकीर्द, त्यांनी धार्मिक, सामाजिक आणि राजकीय क्षेत्रात दिलेल्या योगदानाची माहिती होते. शिलालेख आणि ताम्रपट हे राजांची स्वभाववैशिष्टे आणि कार्य सांगणारे महत्त्वाचे साधन आहे. या सर्वच राजवटींचे शिलालेख, ताम्रपट जिल्ह्यात आढळले आहेत. या लेखांचा अभ्यास मिरज इतिहास संशोधन मंडळाचे अभ्यासक मानसिंगराव कुमठेकर आणि प्रा. गौतम काटकर करीत आहेत.
सांगलीवर राज्य करणाऱ्या प्रमुख राजवटींमध्ये कलचुरी राजवट महत्त्वाची आहे. कलचुरीसम्राट बिज्जल हा पराक्रमी राजा होता. सांगलीसह शेजारच्या सोलापूर जिल्ह्यातल्या बहुतांशी भागावर त्याचे राज्य होते. सांगलीत सापडलेल्या शिलालेखांमधून त्याची स्वभाववैशिष्ट्ये समजतात. कलचुरी घराणे हे मुळचे उत्तर प्रदेशातील कालांजर येथील. ११ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात हे घराणे दक्षिणेत दाखल झाले. प्रारंभी ते चालुक्य राजाचे मांडलिक होते.
पेर्माडीपुत्र बिज्जल हा ११४५ च्या सुमारास तो गादीवर बसला. चालुक्यराजा दुसरा जगदेकमल्ल याचा तो मांडलिक होता. त्याने महामंडलेश्वर ही पदवी चालुक्य राजांकडून प्राप्त करुन घेतली होती. त्याला पंचमहाशब्दांचा मान मिळाला होता. तसेच शंख, भेरी, मृदंग, श्रृंग व घंटा या वाद्यांचा सन्मान होता. त्याचे स्वागत डमरुग आणि तुर्य वाजवून करण्याचाही मान होता. चालुक्यांच्या काळात तो मंगळवेढे येथून राज्य करीत असल्याचा उल्लेख आहे. बिज्जल कलचुरीच्या काळातच महात्मा बसवेश्वरांनी वीरशैव धर्माची स्थापना केली. महात्मा बसवेश्वर हे काहीकाळ बिज्जलाचे मुख्य सेनापती होते. बिज्जलाची बहिण निललोचना हिचा विवाह बसवेश्वरांशी झाला होता. बिज्जल कलचुरीच्या काळातच वीरशैव धर्माचा उदय आणि उत्कर्ष झाला. अशा बिज्जल कलचुरीचा ११५० मधील शिलालेख देशिंग-बोरगांव येथे सापडला आहे. त्यामध्ये त्याच्या स्वभाववैशिष्ट्याची वर्णने केली आहेत. त्याला युद्धात शत्रूला अत्यंत घनघोर वाटणारा, शूरवीरांचा सूर्य, कलिकालाच्या गळ्यावर रोखलेला अंकुश, शत्रूरुपी हत्तींचा नाश करणारा सिंह, निर्भयपणे पराक्रम गाजविणारा वीर बिरुदे लावली आहेत.
परनारीसहोदर बिज्जल कलचुरी
बिज्जल कलचुरीच्या शिलालेखांमध्ये त्याला ‘परनारीसहोदर’ असे संबोधले आहे. याचा अर्थ परस्त्रीचा बंधू असा होतो. अनेक लेखात त्याने स्वतःला हे संबोधन वापरले आहे. त्यावरुन त्याच्या मनात स्त्रियांविषयी असलेला आदर प्रतित होतो. बिज्जल कलचुरीचा मुलगा सोयीदेव हाही वडिलांप्रमाणेच पराक्रमी होता. तोही स्वतःला वडिलांप्रमाणेच ‘परनारीसहोदर’ असे संबोधत असे. ९०० वर्षांपूर्वी सांगली जिह्यावर राज्य करणाऱ्या या कलचुरी सम्राटांच्या मनात परस्त्रीबद्दल असलेल्या आदरभावनेची माहिती शिलालेखांमधून होते.