कोरोनेश्वराशी युद्ध मांडल्यापासून आयुष्याचा एक वेगळा आयाम आपल्याला अनुभवायला मिळतो आहे. त्यामुळे बाहेरच्या जगाशी संपर्क साधण्याचा मार्ग एकच राहिला आहे, तो म्हणजे इंटरनेट अर्थात सोशल साईट्सवर जाणे. त्याचवेळी आपल्याला एक असेही पहायला मिळते की लोक मोठय़ा प्रमाणात फेसबुक लाइव्ह येत आहेत. व्हीडिओ अपलोड करत आहेत. लॉकडाऊन झाल्यावर अनेक गोष्टींबरोबरच घडलेली एक गोष्ट म्हणजे देशभरात ठरलेले सगळेच्या सगळे कलामहोत्सव आणि कथा कीर्तनेही रद्द करण्यात आली. त्यामुळेच लाखो लोक श्रवणलाभाला मुकले. तसेच असंख्य कलाकार सादरीकरणाच्या आनंदाला आणि आर्थिक सामाजिक लाभाला मुकले. एकांतवास आणि रियाजाची उत्तम संधी मिळाली म्हणून कलाकारांनी समाधान मानून घेतले असेल तर जे आतापर्यंत ऐकले ते परत ऐकता येईल, ऐकण्यासारखे असेल ते निवांत ऐकता येईल अशी भावना ऐकणाऱया लोकांची होती. पण लॉकडाऊन वाढू लागला तसतशी मात्र परिस्थिती बदलू लागली. कलाकार व्हर्चुअल प्लॅटफॉर्मवर व्यक्त होऊ लागले आणि तिथे अनेकांनी त्यांना मनसोक्तपणे ऐकल्यावरच त्यांचे समाधान झाले.
या निमित्ताने गाणे किंवा एकूणच कला यामध्ये असलेल्या ‘रसिक श्रोते’ या घटकांचे स्थान काय ते नव्याने लक्षात आले. असंख्य कलाकारांनी आपापले सादरीकरण सोशल साईट्सवर करून लाखो करोडो लोकांना ते ऐकवले. कितीतरी नवीन श्रोते जोडले. ‘कलाप्रेमी’ सारखी अनेक पेजेस याच काळात जन्मली आणि बहराला आली. एरवी ज्यांना कमी प्रमाणात लाइव्ह येता येते ते भरपूर प्रमाणात उपलब्ध झाले. नवशिके, हौशी, दुर्लक्षित पण हुन्नरी कलाकार यातून पुढे येऊ लागले. पण या सगळय़ाच्या मुळाशी काय आहे? सोशल साईट्स? त्या तर आहेतच. मग कला आणि रियाज? त्याशिवाय तर काहीच शक्मय नसते. पण हे सारे काही असूनही त्या एका गोष्टीशिवाय कार्यक्रमाला शून्य किंमत असते. कोणत्या म्हणून प्रश्न पडला असेल तर सांगते. रसिक श्रोते! कलाकार प्रत्यक्ष समोर असो किंवा सोशल साईट्सवर. तो खेडय़ात असो वा शहरात. स्वभाषिकांसमोर असो वा परभाषिकांसमोर असो. तिथे श्रोते असणे अनिवार्य असते. दुर्दैवाने ऐकायला अगदी कुणीही नसेल तरीही परमेश्वर सर्वसाक्षी आहे म्हणून त्याला श्रोता म्हणून समोर ठेवून कला सादर केली जाते. कोणतीही कला ही दोन तत्त्वांवर चालते. एक म्हणजे कलेसाठी कला आणि जीवनासाठी कला. या दोन पक्षांचा संवाद आणि विवादही तिला सतत नवनवे आयाम प्रदान करत असतो. कलेसाठी कला या भागात आले स्वांतसुखाय गाणारे किंवा वादक. यांच्या कलासाधनेचा प्रवास तसा एकमार्गी सुरू असतो. रियाज, शिकणे, अधिक रियाज, अधिक शिकणे असा हा अनेक शतके चाललेला विषय. गंमत म्हणजे असे काही व्रती कलाकार ज्यांना शिकवतात त्यांचे शिष्य पुढे जागतिक कीर्तीचे कलाकार म्हणून प्रसिद्धीस येतात. उदा. विदुषी अन्नपूर्णा देवी या कधीच प्रकाशझोतात आल्या नाहीत. कदाचित त्यांनी स्वतः एकांतवास निवडला असावा. पण त्यांचे शिष्योत्तम मात्र जगभर गाजले. त्यांना ऐकणारे जगभरात अक्षरशः करोडो श्रोते आहेत. जितक्मया जास्त लोकांपर्यंत ते पोहोचले तितकेच ते कीर्तिवंत होत गेले. म्हणजेच देवींची कला लोकांपर्यंत पोहचली आणि तिचा सुगंध ऐकणाऱयांनीही लुटला आणि तो पुढेही पोहोचवला. प्रत्यक्ष कार्यक्रम तिकीट काढून पाहणारे लोक जसे श्रोते असतात तसेच आपल्याला पाहिजे तेव्हा ते गाणे टेपरेकॉर्डरवर सीडी प्लेयरवर आणि आता यूटय़ूब, फेसबुक इत्यादींवर ऐकणारे हेही श्रोतेच! जेवढा आश्रय ते त्या गाण्याला देतात तेवढाच लाभ पुढे त्या कलाकाराला होतो. प्रचंड आर्थिक लाभ तर होतोच, पण जीव ओवाळून टाकणारे, वेडे होणारेही श्रोतेच असतात. कलाकार स्टार होतो तो त्यांच्या जिवावर. पं. अर्चना कान्हेरे यांनी त्यांच्या कार्यक्रमात एक आठवण सांगितली होती. ‘हे सुरांनो चंद्र व्हा’ हे ते गाणे. याचे रेकॉर्डिंग त्यांच्या आवाजात झाले तेव्हा ते मुळीच प्रसिद्ध झाले नव्हते. तब्बल दहा वर्षांनी ते गाणे श्रोत्यांच्या नजरेत आले. आज त्यावर जणू काही अर्चनाताईंची नाममुद्रा कोरली गेली आहे. कित्येक अत्यंत विख्यात गायक गायिकांना त्यांच्याकडे सर्व काही असूनही लोकांपर्यंत ते जावे म्हणून चक्क फुकट गावे लागलेले आहे. भारतरत्न स्वरभास्कर पं. भीमसेन जोशीही तेव्हा यातून सुटले नव्हते. एखाद्याचे गाणे अभावितपणे कानावर आले. मग ऐकणाऱयाने त्याला प्रकाशात आणले असेही घडते. पुन्हा श्रोतेच! रिकाम्या पोटी एकवेळ कलाकार गाईल पण समोर श्रोते नसताना रिकाम्या
प्रेक्षागृहात गाणे त्याला नको वाटेल. उगाच नाही सोशल साईट्सवर परफॉर्मन्स सादर करण्याची घाई उडाली आहे.
श्रोतेच कलाकाराला पुढे आणत असतात. प्रचंड संख्येने जेव्हा ते कार्यक्रमाला गर्दी करतात तेव्हा कलाकारांचा उत्साह ते शतगुणित करत असतात. त्याचबरोबर कलाकारांना होणाऱया लाभात ते भर घालत असतात. श्रोते रसिक असतात, दर्दी असतात, सर्वसामान्य असतात तसेच अतिशय व्यासंगीही असतात. असामान्य व्यक्तिमत्त्व श्रोते म्हणून बसतात तेव्हा ते त्या कार्यक्रमाचे लेणे असतात. टाळय़ांचा प्रचंड कडकडाट करून हेच दाद देतात. परदेशात मानवंदना स्वीकारण्यासाठी आवडत्या कलाकाराला पुनः पुन्हा रंगमंचावर यायला लावतात तेही हेच असतात. फेटे उडवणारेही हेच आणि कलाकारांना मानाचे फेटे, पगडय़ा चढवणारेही हेच असतात. प्रचंड उंचीवर पोहोचलेल्या परफॉर्मन्समध्ये रममाण होऊन सन्नाटय़ाची बहुमोल दाद देणारे हेच असतात. विसंगती अचूक टिपणारे हेच आणि नकळत तुलना करत राहणारेही हेच. अति चिकित्सा करणारेही श्रोतेच असतात आणि यशाने माजलेल्या कलाकाराला चांगले भाजून काढून आणि जमिनीवर आपटून त्याची जागा श्रोतेच दाखवून देतात. प्रत्येक उत्तम कलाकार हा आधी एक उत्तम श्रोता असावाच लागतो. कारण तीच पहिली पायरी असते. आणि कलाकार म्हणून पुढे न येऊ शकलेलाही उत्तम श्रोता म्हणून टिकावा लागतो. नाहीतर कलाकाराला ऐकणार कोण? ‘जंगल में मोर नाचा किसने देखा?’ असे होऊन चालणारच नाही. पाहणारे, ऐकणारे हवेत तरच गाणाऱया-वाजवणाऱयांना किंमत असते. म्हणून तर दर कार्यक्रमात आपल्याला पहिले वाक्मय न चुकता हेच ऐकू येते. ‘रसिक श्रोतेहो, नमस्कार!’ आणि शेवटी ‘रसिक श्रोत्यांचे मनःपूर्वक आभार!’ म्हणूनच प्रेक्षकांना, श्रोत्यांना ‘मायबाप’ म्हणणाऱया बालगंधर्वांसारखी माणसे अजरामर झाली आणि रसिकांना तुच्छ हे लेखणारी कितीतरी गुणी असून माजोरडी असलेली बडी बडी धेंडे अंधारात चाचपडत संपली. म्हणूनच कार्यक्रमाला शोभा आणणाऱया या श्रोते मंडळींना माझा नमस्कार! विख्यात गीतकार जगदीश खेबूडकर श्रोत्यांना उद्देशून म्हणतात,
तुम्ही उदार आश्रय दिला,
म्हणून ही कला, जगाला दिसली,
अन जोवर तुमची कृपा तोवरी
वाण आम्हाला कसली?
अपर्णा परांजपे-प्रभु