सांप्रत बौद्धिक व्यवहार जगतात, विशेषत: उच्च शिक्षण क्षेत्रात ‘वेबीनार’चे संक्रमण आणि व्याप्ती अचंबित करणारी आहे. वेबीनार (बेब बेस्ड सेमिनार) म्हणजे माहिती तंत्रज्ञानाच्या सुलभ उपकरणांद्वारे घेतल्या जाणाऱया परिषदा-कार्यशाळा अथवा विचार-परामर्शाची देवाण-घेवाण. कोरोनाच्या प्रादुर्भावामुळे मार्च महिन्यामध्ये अचानकपणे उद्भवलेली ‘लॉकडाउन’ची परिस्थिती जगभर पाहण्यास मिळाली. शिक्षणक्षेत्रातील ज्ञान-व्यवहारांच्या सातत्यासाठी शिक्षणसंस्था, शिक्षक आणि विद्यार्थी यांना तयारीसाठी वेळही मिळाला नव्हता. संकटे सांगून येत नाही ही बाब खरी आहे. यावेळी उद्भवलेल्या संकटाचे स्वरुप, व्याप्ती आणि त्याची गुंतागुंत आपण पहिल्यांदाच अनुभवत होतो. माहितीचा विस्फोट हा तर आपल्याला गेल्या दोन दशकांपेक्षा जास्त कालावधीपासून परिचित असलेला शब्द आहे. तंत्रज्ञान आपल्याकडे आधीही उपलब्ध होतेच. वेबेक्स, माय्? ओन कॉन्फरन्स, गो टू मिटींग, गुगल मिट, गो टू बेबीनार हे आता सरावाचे झालेले शब्द आणि तंत्रज्ञान दोन दशकांपासून जगभरात वापरात आहे. आपण त्याला उशिराने सामोरे जात आहोत, इतकेच.
ऑनलाईन ज्ञान व्यवहाराच्या पद्धती या विद्यार्थ्यांच्या सर्वंकष विकासाच्या दृष्टीने वर्गात दिल्या जाणाऱया शिक्षणाला सुयोग्य समर्पक पर्याय नक्कीच होणार नाहीत. त्याचबरोबर विद्यापीठांमध्ये, महाविद्यालयांमध्ये सारेच काही ‘आलबेल’ आहे आणि वर्तमान व्यवस्था ही निर्दोष आहे हे मानणेही तितकेच धाडसाचे होईल. कोरोनाच्या निमित्ताने ‘ऑनलाईन’-‘ऑफलाईन’ या दोन्ही शिक्षणपद्धतींचा मेळ घालून त्या एकमेकांना पूरक कशा ठरतील? हा विचार आता धोरणकर्त्यांपुढेही आलेला आहे. जगभरातल्या अनेक छोटय़ा-मोठय़ा देशांनी दूरस्थ शिक्षण प्रणालीत ऑनलाईन शिक्षण साधनांचा अवलंब करून उच्च शिक्षणातील स्थूल पटनोंदणी निर्देशांक (ग्रॉस एन्रोलमेंट रेशिओ–जी.ई.आर.) वाढवलेला आहे. पहिलीत नोंदणी झालेल्या विद्यार्थ्यांपैकी कितीजण पदवीपर्यंत पोहोचतात, यावरून जी.ई.आर. ठरत असतो. आपल्या देशाचा जी.ई.आर. हा आताशी पंचवीस टक्क्मयांपर्यंत पोहोचत आहे. पुढील दोन दशकांमध्ये तो पन्नास टक्क्मयांपर्यंत नेण्याचे आव्हान आपल्याला पेलायचे आहे. दूरस्थ शिक्षण पद्धतीला आतापावेतो आपण दिलेली सापत्न वागणूक, मुख्य शिक्षण प्रवाहांसोबत संलग्नीत करून घेण्याकडे झालेला कानाडोळा, यामुळे कोरोना काळातील शैक्षणिक आव्हाने आपल्याला मोठी वाटायला लागली. दूरस्थ शिक्षण पद्धतीला आता प्रचलित झालेले नाव ‘ओपन ऍण्ड डिस्टन्स लर्निंग’ (ओ. डी.एल्.) आहे. ज्या शिक्षण पद्धतीकडे आतापावेतो आपण दुय्यमतेने पाहिले, त्याच शिक्षण पद्धतीतील मार्ग अनुसरून आपण वर्तमानातील आव्हानांना भिडत आहोत हा काव्यागत न्याय आहे. ओ. डी. एल्. च्या माध्यमातून अनेक विवाहित महिला, आर्थिकदृष्टय़ा निम्न वर्ग आणि नोकरी करून शिकणाऱया वर्गातील तरुणांच्या शैक्षणिक आकांक्षा पूर्ण झाल्याची अनेक उदाहरणे आहेत. इतकेच नव्हे तर ओ. डी. एल्. च्या यशस्वीतीमुळे मुख्य शैक्षणिक प्रवाह दृढ झाल्याचे दाखलेही भारतात अनेक ठिकाणी दिसून आले आहे. आताच्या नवीन शैक्षणिक धोरणामधील प्रवेश (ऍक्सेस), न्याय्यता (एक्विटी), गुणवत्ता (क्वालिटी), परवडण्याजोगे (ऍफोर्डेबल) आणि उत्तरदायित्व (अकौन्टिबिलिटी) ही पंचसूत्री व्यवहारात आल्यास वर्तमानातील आव्हांनानाही कवेत घेऊ शकते.
संस्थागत शिक्षणामुळे विद्यार्थ्यांचे अनौपचारिक शिक्षण मोठय़ा प्रमाणावर होत असते. पारस्परिक संवाद-सहचर्य युवकांच्या सर्वंकष निरोगी वाढीसाठी आवश्यक असते. गरीब-श्रीमंत, बहुजन-अभिजन, विद्यार्थी-विद्यार्थिनी, विविधता-एकता, शिक्षक-विद्यार्थी अशी संस्थागत जगतातील सरमिसळ विद्यार्थ्यांना खरेखुरे जीवनदर्शन घडवीत असते. भारतातील सार्वत्रिक, लिंगभाव संवेदनशीलता लक्षात घेता विद्यार्थिंनीसाठी संस्थागत शिक्षण अधिक अत्यावश्यक ठरते. या जमेच्या बाजू लक्षात घेऊनही भावी काळातील तंत्रज्ञान सर्वांनी शिकायला हवे. शिक्षक विद्यार्थी या वर्धिष्णु आणि भावनिक-परस्परपूरक अद्वैत नात्याला तंत्रज्ञान कवेत घेऊ शकणार नाही. पर्याय ठरू शकणार नाही. ऑनलाईन शिक्षणाची स्वत:ची काही बलस्थाने आहेत. जुजबी संसाधने असल्यास ऑनलाईन शिक्षण पद्धती दुर्गम भौगोलिक प्रदेशांसाठी वरदान आहे. हे माध्यम अनौपचारिक, लवचिक आणि सोयीचे देखील आहे. शिक्षक आणि विद्यार्थी या दोहोनाही या माध्यमांवरील ‘आशय’ अनेकवेळा पाहता-ऐकता येऊन आपले आकलन वृद्धिंगत करता येते. सादरकर्त्यांची ‘मांडणी’ ही सर्वांसाठी सार्वजनिक पातळीवर उपलब्ध झाल्याने शिक्षणातील पारदर्शकता, उत्तरदायित्व वाढून वरपांगीपणा, चौर्यकर्म टाळून गुणवत्तापूर्ण व्यवहारांना चालना मिळू शकते. ऑनलाईन शिक्षणामध्ये आशय, सादरीकरण, वेळेचे व्यवस्थापन, माध्यमे आणि तंत्रज्ञान हाताळण्याची कौशल्ये-हातोटी विकसित करण्याचे आव्हान अचानकपणे शिक्षकांपुढे येऊन पडल्यामुळे त्यांचे गांगरून जाणे हे नैसर्गिकच म्हणावे लागेल. सजगतेने पूरक शिक्षण प्रणाली म्हणून उपयोग केल्यास ती अलीबाबाची गुहा आहे. या गुहेद्वारे राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील मार्गदर्शकांचे सहाय्य मिळवता येते. ही मोहक आणि आभासी गुहा मात्र खासगी शिक्षण संस्थांमधील कंत्राटी प्राध्यापकांचे बळी घेण्याचे सामर्थ्य बाळगून आहे. प्रश्न तंत्रज्ञानाचा अथवा शिक्षणनीती-साधनांचा नसून संस्थाचालकांच्या ‘नियती’चा आहे. विकासाच्या ऐतिहासिक उलथापालथीत नवीन आलेल्या तंत्रज्ञानाने काही जणांचा जीवनाधार जाणे आणि नवीन कौशल्ये धारण करण्याचे आव्हान मानवी समाजापुढे नेहमीच उभे राहिलेले आहे. एलिझाबेथ कुबलेर-रॉस या स्विडीश-अमेरिकन मनोचिकित्सक विदुषीने वर्तमानातील हातातील गोष्टी निसटून जाताना, दु:ख होताना, वास्तव नाकारणे (डिनायल), राग (अँगर), वाटाघाटी (बार्गेन), निराशा (डिप्रेशन) आणि अखेरला स्वीकारार्हता (ऍक्सेप्टन्स) हे अभ्यासाअंतीचे पाच पायऱयांचे प्रारुप सांगितलेले होते. कोरोनाच्या काळात या प्रारुपाची सत्यार्हता वेगवेगळया प्रसंगात-संदर्भात आपण अनुभवलेलीच आहे.
एरव्ही शिक्षकांच्या उन्हाळय़ाच्या सुट्टीमधील निम्मा-अधिक कालावधी पेपर तपासणे आणि निकाल तयार करण्यामध्ये जात असतो. यावेळी कोणत्याच परीक्षा रुढार्थाने झालेल्या नाहीत. 24 मार्चपासून देशभरातील शिक्षक घरात बसून अध्ययनरत आहेत. कार्यरत आहेत. कोरोनाच्या निमित्ताने यावेळी पुढील शैक्षणिक सत्रांमध्ये शिकवल्या जाणाऱया विषयांची तयारी करण्यासाठी तुलनेने माफकतेपेक्षा जास्त वेळ मिळालेला आहे. ‘झूम’ या माध्यमांवर वेबीनार होऊ शकतात, तसेच शैक्षणिक नियोजनाच्या बैठकाही होऊ शकतात.
सध्या वेबीनारच्या माध्यमातून शिक्षकांच्या उजळणी वर्गाचा अक्षरश: पाऊस झिमझिमत नसून ‘झूम-झूमत’ आहे. आभासी माध्यमांवर एकमेकांशी संलग्नीत असणारी माणसे आणि त्यांचे व्यवहार, प्रत्यक्ष सामाजिक जीवनात ‘डिस्कनेक्टेड’ दिसतात. आभासी माध्यमांशिवाय बैचेन होणाऱया मनोदशेला मानसशास्त्रीय परिभाषेत ‘फोमो’ (फिअर ऑफ मिसिंग आऊट) म्हटले जाते. फेसबुक-व्हाट्सअप या माध्यमांवरील स्वपुराणाच्या आणि स्वप्रतिमेच्या अतिरेकी दर्शनाला ‘नार्सिझम’चा विकारदेखील म्हणतात. शिक्षण क्षेत्राने तंत्रज्ञान हे विद्यार्थ्यांना आणि शिक्षण व्यवहारांना केंद्रस्थानी ठेवून वापरले पाहिजे. तंत्रज्ञानाचे वर्म आणि मर्म समजून घेऊन शिक्षणातील सातत्य आणि गुणवत्ता वाढवण्याचे आव्हान आता आपल्याला पेलावेच लागेल.
डॉ. जगदीश जाधव