स्वयंपाकघरात काम करता करता गुणगुणत असते, ती आरत्या करताना मंगळागौरीसमोर, महालक्ष्मीसमोर सुरेल आवाज लावत असते, ती लोकल टेनचा चिरडगर्दीतला भयानक चिकचिकाट अंगावर घेऊनही आपला गाण्याचा ग्रुप तयार करत असते. ती देवाला वाहिलेली म्हणून पूर्वापार असलेली आपल्या समाजाची ओळख पुसून टाकत गानतपस्विनी होत असते. ती सततच्या रियाजाने स्वतःला स्वरसिद्ध करत नादब्रह्मवादिनी होत असते. ती सतत गात असते. कधी शास्त्रीय संगीत तर कधी नाटय़गीत, कधी कधी तर ती तमाशाच्या फडात गात असते. कधीतरी ती गझलगायन करते. कधी ती दुर्दैवाने कोठीवाली असते. शापित गाणं गळय़ात वागवणारी! तर कधी हातात एकतारी घेतलेली आपल्या एकटीच्या यात्रेत एकच सूर कसोशीने जपणारी संन्यासिनी असते. खरं तर तिचा आवाज मूलतः मृदू असतो. बऱयाचदा तिच्या आवाजावरून वयाचा पत्ता लागू नये इतकी ती सुरेल असते. ती स्वतः एक गाणं असते. ती म्हणजे एक जिवंत सूर असते. ती तिच्या ओंजळीत धरून तिच्यातल्या सुरांचं निरांजन जपते. योग्यवेळी हे तेवणं पुढच्या पिढीकडे हस्तांतरित करते. तिचं कामात असणं ही एक कविता असते. तिला लगबगीने कामं उरकताना, अगदी अस्ताव्यस्त अवतारात पाहणं हेही एखाद्या गाण्यापेक्षा कमी नसतं. अशा तिला कधीकधी गीतरामायणातली शूर्पणखा व्हायची इच्छा होते आणि ती थयथयाट करते. अन्यायाविरुद्ध लढताना ती देवांनाही घाबरवून सोडणारी महाकाली असते. तिला सन्मानाने वागवणाऱया घरात तिच्या हास्याचा खळखळाट वाहतो. तिच्या बोलांचा ताल आणि तिच्या हालचालींची लय होते. तेव्हा ती समाधान आणि शांतता देणारी महालक्ष्मी असते. तिने देवाची स्तुती गात रांधलेला नैवेद्याचा स्वयंपाक समंत्रक देवाला अर्पण होतो तेव्हा ती अन्नपूर्णा असते. पिढी घडवताना आणि त्यांना त्यांचं ज्ञान कोरडं राहून विनाशाकडे नेऊ नये म्हणून वीणेच्या तारा सतत झंकारीत ठेवते तेव्हा ती सरस्वती असते.
विंदा करंदीकरांच्या ‘स्त्री’ या विषयाला समर्पित अशा खूप कविता आहेत. तिच्या अनेक रूपांची आणि आयुष्यातल्या अनेक प्रसंगांची चित्रे या कवितांमधून आढळतात. ‘तालचित्रे’ मध्ये ‘झपताल’ या कवितेत ते म्हणतात
स्वागतासाठी ‘सुहासिनी’ असतेस,
वाढतांना ‘यक्षिणी’ असतेस,
भरवतांना ‘पक्षिणी’ असतेस,
साठवतांना ‘संहिता’ असतेस,
भविष्³ााकरता ‘स्वप्नसती’ असतेस.
….संसाराच्या दहा फुटी खोलीत दिवसाच्या चोवीस मात्रा
चपखल बसवणारी तुझी किमया मला अजूनही समजलेली नाही.
तिच्यातल्या तालाच्या नैसर्गिक जाणिवेचं हे चित्र किती मनोज्ञ आहे!
या जगाच्या कणाकणात संगीत वसतं असं म्हटलं जातं. असं असेल तर तर त्यात मोठा वाटा स्त्रीच्या अस्तित्वात वसणाऱया नैसर्गिक सूरलयीचा असतो असं म्हणावं लागेल. तिच्यासाठी गाणी लिहिली जातात. तिच्या सृजनत्त्वाच्या सन्मानार्थ गरबा खेळला जातो. तिला विशुद्ध प्रेमाच्या शृंगाराचा मनसोक्त अनुभव भरभरून देता यावा म्हणून साक्षात कृष्णपरमात्माही शारदीय चांदण्यात रासलीला खेळतो. गवळणींचं कृष्णावरचं प्रेम इतकं चिरंतन, की आज मराठी संगीतात गवळण तर उत्तर हिंदुस्थानी संगीतात होरी, कजरी, चैती, ठुमरी यासारखे प्रकार या नखरेल परंतु सूचक प्रेमाला वाहिलेले आहेत.
होरी खेले कान्हा सखी
भीगी मोरी चुनरी
कैसे जाऊँ, गारी देगी
सास नणंद मोरी
सारख्या चिजा किंवा बडे ख्याल असणाऱया गंभीर रागांतही अक्षरशः हजारो चिजा स्त्रीपुरूष प्रेम आणि शृंगारात रंगलेल्या आहेत. म्हणजे शास्त्रीय संगीतातील ‘तिचं’ अस्तित्व हे व्यापक आहे. आणि ती जेव्हा कलाकार म्हणून रंगमंचावर येते तेव्हा हे अस्तित्व जास्तच झळाळून उठतं. एखादं कमळ सहस्त्रदलाने उमलावं आणि बहरून यावं तशी ती खुलून येत असते. ‘ययाती’ मध्ये सर्व सूड, राग विसरून जाऊन नृत्यात दंग झालेल्या देवयानीचं वर्णन आहे. अंतरंगात सतत तानपुरा वाजत राहिलेला असला की बाह्य जगातले सूर लागणं आणखी चांगलं जुळून येतं. कितीही विचित्र परिस्थितीत ती आपला ताल आणि तोल राखू शकते. कितीही वाईट परिस्थितीला तोंड द्यायची वेळ आली तरी ती रडगाण्याचं जीवनगाणं करू शकते, किंबहुना करत असते. आणि हे सगळं करताना सगळय़ा आघाडय़ांवर लढत आणि त्यातूनही वेळ काढत ती स्वतःचं आणि घराचं जगणं सुरेल करत असते. म्हणूनच की काय तिच्या सन्मानासाठी हे नवरात्र असतं. तिच्या सर्व रूपांचा सन्मान सर्व गाण्यांतून केलेला ऐकायला सतत येत रहातो.
ऊद, धूप, कापूर, सुगंधित फुलमाळा आणि नैवेद्य यांच्या साथीने नवरात्राची केलेली आरती हे एक गाणंच आहे.
आश्विन शुद्ध पक्षी अंबा बैसली सिंहासनी हो
पासून
विप्रा रामदासा आश्रय दिधला तो चरणी हो
ही बडा ख्याल असणारी आरती समर्थ रामदासांनी लिहिली आहे याचा अजूनही अनेकांना पत्ता नसेल. पण देवघरात जेव्हा ती आरती आर्तभावाने गायली जाते तेव्हा स्वयंपाकघरात प्रसादाच्या गडबडीत असलेल्या तिचे डोळे वात्सल्याने उजळून निघतात.
म्हणूनच तिला गौरवलं जातं ते
तू गं दुर्गा तू भवानी संसाराची तूच जननी
सारी माया तुझी, अंबे किरपा करी
अशा रूपात. सात्त्विक सोज्ज्वळ दिसणाऱया आशा काळे तिची प्रार्थना करताना
आदिमाया अंबाबाई साऱया दुनियेची आई
तिच्या एका दर्शनात कोटी जन्मांची पुण्याई
अशी तिची महती गातात. देवीच्या या रूपांसाठी शास्त्रीय संगीतात सरस्वती, दुर्गा, गौरी, नागनारायणी, परमेश्वरी हे संपूर्ण रागच समर्पित आहेत.
माई सरस्वती शारदा
सूर दे वो, कर जोड वाको
किंवा
दुर्गे भवानी दया करो माता
नित दुख हर सुख भरणी दुर्गती नाशिनी
अशी एक अप्रतिम बंदिश मालकंस रागातली आहे. मोकळय़ा आभाळाखाली रात्रीच्या वेळी बसल्यानंतर ही बंदिश ऐकावी. ‘तिचं’ देवीपण आभाळभर पसरून आपल्यावर मायेची प्रेमाची पखरण करतंय असं भासेल.
देवीच्या नावाने गोंधळ घालताना
आई कृपा करी आम्हावरी जागवितो रात सारी
आज गोंधळाला ये
होऊ दे सर्व दिशी मंगळ झडवितो रात्रंदिन संबळ
फुलवितो दिवटी दीपकळी आम्ही अंबेचे गोंधळी
असं म्हणत तिचा जागर केला जातो. ‘बया दार उघड’ म्हणत तिला हाक घातली जाते.
हाकेसरशी घाई घाई, वेगे धावतचि पायी
आली तापल्या उन्हात नाही आळस मनात
माझी रेणुका माउली कल्पवृक्षाची साउली
असं म्हणत कृतज्ञता व्यक्त केली जाते. ती मातेश्वरी आहे. परमेश्वरी आहे. नवरात्रीच्या निमित्ताने संगीतातल्या तिच्या देवीरूपाला नमन!
-ऍड. अपर्णा परांजपे-प्रभू