’नक्षत्रांचे देणे’ चे जुने भाग पाहताना पं. प्रभाकर कारेकर हे पं. जितेंद्र अभिषेकी बुवांविषयी भरभरून बोलत होते. अबीर गुलाल उधळीत रंग, नाथाघरी नाचे माझा सखा पांडुरंग’ ही ओळ स्वतः म्हणून दाखवताना त्यांनी त्यांचेच उद्गार उद्धृत केले. बुवा म्हणत असत की या गाण्यात रंग उधळलेले आहेत तर आपण सुरांचे रंग भरभरून उधळूया आणि अनेकानेक पद्धतीने ते त्या गाण्यात वैविध्य आणत असत. गंमत अशी आहे की मूळ रंग आणि मूळ स्वर यात नाते असावे की काय असे वाटते. कारण इंद्रधनुष्याचे रंगही सात आणि एका सप्तकातले स्वरही सातच. होलिकोत्सव म्हटला की रंगांची बरसात आलीच. आणि रंग आणि स्वर यांचा मधुर मिलाफ म्हणजेच रंगांची गाणी आणि गाण्यातले रंग. बरं या ‘रंग’ विषयात रंगून जाणे, रंग चढणे, रंग उडणे, रंग उडवणे, इथपासून ते रंगात येणे ते रंगत आणि रंगवीत जाणे वगैरे असंख्य गोष्टी असतात. आणि यापैकी प्रत्येक विषयाला धरून असंख्य गाणी घडली असतील. जगातल्या कुठल्याही भाषेला रंग वर्ज्य नाहीत आणि रंग या विषयाची एक स्वतंत्र भाषा आहे. जशी संगीताला, अभिनयाला भाषेचे अडसर थांबवू शकत नाहीत त्याचप्रमाणे रंगविश्व हेही सर्वोपरी आहे. अपवाद एकच असतो तो म्हणजे अंध व्यक्ती दुर्दैवाने ते अनुभवू शकत नाहीत. पण त्याही काही कमी नाहीत. सुरांचे रंग त्यांनाही वर्ज्य नाहीत. रंगुनी रंगात मधुर मधुर बोलती, हसत हसत फसवुनी निर्बंध तोडिती, कठीण कठीण कठीण किती पुरुष हृदय बाई असे पुरुषांच्या निर्दयतेचे उदाहरण या गाण्यात दिले आहे. त्यात मधुर बोलण्यात स्त्रियांना रंगवणे आणि हळूच निसटून जाणे या रंगाचा उल्लेख आहे. यातला रंग फारच निराळा आहे.
रंगात रंगला गणराज मधला रंग तर फारच निराळा! हा रंग कलेचा! ज्या रंगदेवतेला आवाहन करून कार्यक्रमाची सुरुवात होते त्याच रंगदेवतेचा हा अनोखा रंग असतो. पण रंग या विषयाचा फक्त लाक्षणिक किंवा क्रियार्थ घेऊनच गाणी होतात असे नाही. अनेक रंगांचा प्रत्यक्ष उल्लेख येत राहतोच गाण्यांमध्ये. निळा सावळा नाथ तशी ही निळी सावळी रात सारख्या गाण्यातले निळय़ा रंगाआड दडलेले सुकोमल सावळेपण सारखे डोकावत राहते. त्यात शीतलता असते. घनता असते आणि मनाला गारवा देणारे सौंदर्यही दृष्टोत्पत्तीस येत राहते. पण हा रंग तसा सौम्यच म्हणावा लागेल असे अजून एक अजब गाणे आहे. रात्र काळी घागर काळी
यमुनाजळेंही काळी वो माय, बुंथ काळी बिलवर काळी गळा मोती एकावळी काळी वो माय मधला रंग तर चक्क काळा. अगदी अंधाराला पारंब्या फुटाव्यात तसा हा काळा रंग म्हणायचा. इतक्मया सगळय़ा काळेपणात ती अभिसारिकाही काळी सावळी होऊन त्या गोकुळच्या काळय़ाच्या सावलीसारखी मागे मागे जात राहते. अशा अभिसारिकेचे वेगवेगळे मूड्स चित्रित करण्यासाठी वापरले जाणारे शास्त्रीय संगीतातले एक प्रभावी माध्यम म्हणजे ‘होरी’! खास होलिकोत्सव साजरा करताना पूर्वीच्या काळी राजेरजवाडय़ांसमोर जी नृत्यगायने होत असत त्यासाठी या होऱया रचल्या गेल्या व आजही शास्त्रीय संगीत जलशात त्या नजाकतीने पेश केल्या जातात. त्या व्यतिरिक्त चिजांमध्ये, बंदिशीमध्ये रंगोत्सवाचा जो माहोल आणि नजारा असतो तो निराळाच! तोच रंग अगदी जुन्या काळातील मराठी भावगीतातही मिसळलेला आढळतो. तेव्हा त्या परस्पर आदानप्रदान संस्कृतीविषयी आदर वाढतो. एखादी आजी पणजी जेव्हा घरातले काम करता करता नको रे कृष्णा रंग उडवू चुनरी भिजते मध्यरात्री चांदण्यात थंडी वाजते हे गीत गुणगुणताना ऐकले असेल तर अक्षरशः त्याच प्रसंगावर रचली गेलेली ‘चीज ना डारो रंग मोपे’ ही चीज कसा अपरिमेय आनंद देते हे ती ऐकल्यावर कळेल. ज्यात रंग हाच विषय मध्यवर्ती कल्पना म्हणून घेऊन रंगवला आहे असा चित्रपट म्हणजे शांतारामबापूंचा ‘नवरंग’. त्या चित्रपटाच्या जन्माची कूळकथा अशी आहे की ‘दो आँखें बारह हाथ’ या चित्रपटाच्या शूटिंगच्या वेळी शांतारामबापूंना गंभीर अपघात होऊन डोळय़ांना इजा झाली आणि काही दिवस रंगांधळेपणा सोसावा लागला. याच काळात रंगाच्या विश्वाचा सर्वोच्च आविष्कार जन्माला आला तो म्हणजे नवरंग.
नांदी हा संगीत नाटकाच्या सुरुवातीला गायिला जाणारा गीतप्रकार. त्यातही कुंचला न तव करात, तरिही तूच रंगनाथ, अमिट रंग अर्पितोस जगत रंगमंदिरा असा परमेश्वराचा उल्लेख केला गेला आहे. विठ्ठलाला माउली म्हणणाऱया आमच्या ज्ञानोबा माउलींनी ‘रंगा येई वो’ अशी हाकच मारली आहे. तर अवघा रंग एक झाला असे म्हणत सोयराबाईंनी सारे भेदच मिटविले आहेत. रंगात रंगलं रंगामधी गुंगलं, रंगून मन हे आनंदलं असे एक गाणे एका आजोबांच्या तोंडून कधीतरी ऐकले होते. त्याचे कूळ किंवा मूळ काही सापडले नाही, पण त्या निमित्ताने रंगाचा उल्लेख असणारी अनेक गाणी मात्र आठवली! मग ते निळे गगन निळी धरा असो किंवा निळय़ा आभाळी कातरवेळाr असो. पद्मजा फेणाणी यांचे ही शुभ्र फुलांची ज्वाला हे एक असेच गाणे आहे. ज्वालांचा तेजाळ शुभ्रपणा आणि फुलांची कोमलता एकत्र गुंफली आहे त्यात. पण रंगांचा खरा मिजाज जर कुठे चढत असेल तर तो मात्र लावण्यात! पिकल्या पानाचा देठ की हो हिरवा या एका लावणीतच पटेल ते. यात पानाचाही रंग दिसतो आणि त्या हिरवट बेण्याचाही. सख्या चला बागामधी, रंग खेळू चला, किंवा लाल पैठणी रंग माझ्या चोळीला सारख्या खटकन वरच्या षड्जाला जाऊन पोचणाऱया लावणीतच तो रंगाचा लाल मिरचीसारखा ठसका आहे. अशीच एक कुर्रेबाज लावणी आहे जिच्यावर बेभान अदाकारी करणाऱया निर्मितीबाई सावंत काय अफाट दर्जाचे नृत्य करतात हे कळते. ते गाणे जन्माला आल्यापासूनच भाग्य घेऊन आले असावे. ते म्हणजे खेळताना रंग बाई होळीचा होळीचा, फाटला गं कोना माझ्या चोळीचा संपूर्ण होळी स्पेशल लावणी! तसा वेगवेगळा रंग बऱयाच लावण्यांमध्ये आढळतो म्हणा! कळीदार कपूरी पान मधला केशरी चुना आणि रंगला कात केवडा वर्खाचा विडा मध्ये दोन ओळीत किती रंग आले आहेत! श्रावणाचं ऊन मला झेपेना मधला पिवळय़ा पंखांचा पक्षी किंवा साडी जांभळी हिरवी चोळी असलेली आली सखी पिया मीलना मधली सखी असो रंग सगळीकडेच रांगोळीसारखे पेरलेले असतात. गाणे पाण्यासारखे असते. प्रतिभेची किरणे त्यातून पलीकडे जाऊ लागली की निर्माण होते ते रंगांचा अनुभव देणारे इंद्रधनुष्य!
अपर्णा परांजपे-प्रभु – 8208606579