भारतात मोबाईल ऍप्सचा अवलंब, डिजिटल पेमेंट आणि आर्थिक फसवणुकीचे वाढते प्रमाण यांच्यात नाटय़मय संबंध आहे. गेल्या वर्षभरात आर्थिक फसवणुकीला बळी पडलेले 96 टक्के भारतीय ग्राहक मोबाईल ऍप आणि डिजिटल पेमेंटकडे वळले होते, पेमेंटच्या पद्धती म्हणून रोख रकमेतून, आर्थिक एकात्मतेच्या दिशेने देशाच्या प्रयत्नांवर लक्षणीय परिणाम झाला.
इंडियन कॉम्प्युटर इमर्जन्सी रिस्पॉन्स टीम (CERT-In) ला कळवलेल्या आणि ट्रक केलेल्या माहितीनुसार, एकूण 1,59,761, 2018, 2019 आणि 2020 मध्ये डिजिटल बँकिंगशी संबंधित 2,46,514 आणि 2,90,445 सायबर सुरक्षा घटनांची नोंद झाली आहे, असे इलेक्ट्रॉनिक्स आणि आयटी राज्यमंत्री यांनी राज्यसभेत एका लेखी उत्तरात सांगितले. या घटनांमध्ये फिशिंग हल्ले, नेटवर्क स्कॅनिंग आणि प्रोबिंग, व्हायरस आणि वेबसाइट हॅकिंग यांचा समावेश आहे, असेही ते म्हणाले. मग या सर्वांमध्ये डिजिटल पेमेंट करावे की करु नये या बद्दल संभ्रम निर्माण होतो. पण आज घडीला याच्या शिवाय पर्यायही राहिला नाही आहे. म्हणून या लेखामध्ये कोणकोणते ‘डिजिटल पेंमेंट सिस्टीम्स आहेत व काय खबरदारी घ्यावी या बद्दल सांगणार आहे. त्यातील पहिली पेमेंट सिस्टीम ‘युपीआय’ बद्दल माहिती जाणून घेऊया.
युपीआय ही एक अशी व्यवस्था आहे ज्यामुळे अनेक बँकांच्या अनेक खात्यांना एकाच मोबाइल ऍप्लिकेशनद्वारे एकत्र आणून सोयीस्कर पैसे पाठवणे, रक्कम भरणे, खरेदी एकाच ठिकाणी एकाच ऍपमध्ये उपलब्ध होते! सोबतच यामध्ये रक्कम जमा करण्याची पद्धत ज्यामध्ये सोयीनुसार नियोजित दिवशी आणि गरजेप्रमाणे रक्कम पाठवली जाते. युपीआयमधून पैसे पाठवताना लॉगिनची गरज नाही, खातेक्रमांकांची गरज नाही, आयएफएससीची गरज नाही केवळ एका छोटय़ा युझरनेम (वापरकर्त्याच नाव) ज्याला युपीआयमध्ये व्हीपीए किंवा व्हर्च्युअल पेमेंट ऍडेस म्हटलं जातं. कोणालाही अवघ्या काही सेकंदात पैसे पाठवता येतात.
युपीआयची गरज काय?
नेटबँकिंगसारख्या पद्धती इंटरनेटवर व्यवहार अधिक सुरक्षित बनवण्यासाठी सादर करण्यात आल्या. पण यावरून पैसे पाठवणे बऱयापैकी वेळखाऊ आणि सामन्यांच्या दृष्टीने अवघड आहे. त्यासोबतच बऱयाच पर्यायांच्या गर्दीने नेमकी कोणती सेवा घ्यायची याविषयीसुद्धा गोंधळ उडतो! म्हणूनच एका सरळसोप्या पद्धतीची सुरुवात केली गेली असून याचं नाव ‘युपीआय’ असं आहे. ही पद्धत सर्व दिवशी कोणत्याही सुट्टीविना वापरता येते आणि यासाठी तुमच्याकडे असलेल्या मोबाइलचा वापर केला जातो. समजा तुम्ही जवळच्या दुकानामध्ये गेलात किंवा कोणाला पैसे खात्यावर पाठवायचे असतील तर त्यावेळी पैसे देताना तुम्हाला त्यांच्या खात्याची माहिती मिळवून बँकमध्ये बेनिफिशरी जोडावी लागते. त्याला वेळ लागू शकतो तसेच दरवेळी ओटीपी टाकावा लागतो. प्लॅस्टिक मनी जसे की पेडिट/डेबिट कार्ड वापरताना तुमचा पिन सुरक्षित राहत नाही. मोबाइल वॉलेटला त्या वॉलेटमध्ये रक्कम भरावी लागते. या सर्वावर उपाय म्हणजे युपीआय. यामध्ये थेट बँकमधून व्यवहार होतो.
मोबाईल वॅलेट व युपीआय मधील फरक- पेटीएमसारख्या मोबाइल वॉलेट आणि युपीआयमधला फरक म्हणजे वॉलेटमध्ये बँकमधून रक्कम भरावी लागते मगच ते वॉलेट वापरता येते. तसेच वापर झाला नाही तर मोबाइल वॉलेटमध्ये पैसे बिनव्याजी तसेच पडून राहतात. मात्र युपीआयमध्ये थेट बँकखात्यातून व्यवहार केला जातो. त्यामुळे निम्मा वेळ वाचून सहज पैसे पाठवता येतात ! युपीआय एकच्या बँक खात्यामधून सरळ दुसऱयाच्या खात्यात जमा होतात. युपीआयमुळे मोबाइल वॉलेट लगेच बंद होतील अशी परिस्थिती सध्या नसली तर भविष्यात युपीआयचा वापर वाढीस लागून मोबाइल वॉलेटमध्येच युपीआयचा समावेश केला जाण्याची शक्मयता आहे.
युपीआयचे उपयोग
सध्या युपीआयद्वारे ती सर्व कामे करता येतात. जी नेटबँकिंगने करता येतात! (पैसे पाठवणे, पैसे स्वीकारणे, रिचार्ज, बिल भरणा, तिकीट आरक्षण, खरेदी, सध्या मोबाइल वॉलेट प्रसिद्ध असले तरी युपीआयमधील सोपेपणा लक्षात येताच याचा वापर नजीकच्या काळात नक्कीच वाढेल आणि इतर ठिकाणी जसे की टॅक्सी, कॅब, रिक्षा अशा ठिकाणीसुद्धा युपीआयचा वापर होईल.)
आधी रजिस्ट्रेशन करा. युझरने ऍप स्टोअर / बँकांच्या वेबसाइटवरून युनिफाइड पेमेंट इंटरफेस डाउनलोड करणे. नाव, व्हर्च्युअल आयडी (पेमेंट पत्ता), पासवर्ड इत्यादी तपशील भरुन युझरने त्याचे प्रोफाइल तयार करणे. युझरने ऍड/लिंक/मॅनेज बँक अकाउंट पर्यायावर जाऊन बँक आणि खाते क्रमांकास व्हर्च्युअल आयडीशी जोडणी करणे.
रजिस्ट्रेशन झाल्यावर एम-पीन तयार (जनरेट) करा – युपीआय ऍप उघडणे. युझर ज्या खात्यातून व्यवहार करण्यास सुरवात करणार आहे अशा बँक खात्याची निवड करणे. व्हर्च्युअल पेमेंट ऍडेस pedIed म्हणून आपला युनिक आयडी (आधार, मोबाइल नंबर) निवडणे आपली बँक निवडणे, खात्याचा तपशील देणे. व्यवहार मान्य करण्यासाठी एमपीआयएन सेट करणे.
सुरक्षित कसे राहाल- आपल्या फोनसाठी तसेच आपल्या युपीआय ऍप्लिकेशनसाठी मजबूत पासवर्ड ठेवा. चोरी झाल्यावर आपण सिमकार्डची सबसक्रिपशन ताबडतोब बंद करा. असुरक्षिततेपासून जपण्यासाठी आपले मोबाइल ओएस आणि ऍप्लिकेशन शक्मय तितक्मया वेळा अपडेट करा.
कोणाशीही एम-पीन शेअर करू नका (अगदी बँकेतही नाही). आपल्या बँकेचा कर्मचारी बोलत आहे असा दावा करणाऱया अज्ञात कॉलरबद्दल शंका बाळगा. खात्री करा एनक्रिपशन टूल व अँटीव्हायरस सॉफ्टवेअर इनस्टॉल करुन वापरा. मोबाइल फिशिंगपासून सावध रहा. नेहमीच बँकेच्या अधिकृत वेबसाइटवरून ऑफिशिअल युपीआय डाऊनलोड करा तसेच ऍप स्टोअरवरून डाउनलोड करण्यापूर्वी सावधगिरी बाळगा. असुरक्षित वायरलेस (वाय-फाय) नेटवर्कवर फोन कनेक्ट करणे टाळा तसेच कोणतेही युपीआय व्यवहार अशा वायरलेस (वायफाय) नेटवरून करु नका.
आपल्याला आपल्या खात्यावर अनधिकृत व्यवहार आढळल्यास आपल्या बँकेशी त्वरीत संपर्क साधा. आपले खाते आणि पेडिट कार्ड व्यवहारावर बारकाईने लक्ष ठेवा. फसवणूक झाल्यास त्वरीत पोलीसात तक्रार दाखल करा. आपले चालू खाते ब्लॉक करा. (सर्व व्यवहार काही काळापुरते स्थगित करा) आणि आपले पैसे आपल्या नवीन खात्यात किंवा कार्डवर हलवा.
आरबीआयच्या नियमांनुसार बेकायदेशीर व्यवहाराची नोंद झाल्यास व ताबडतोब तक्रार दिल्यास बँक हरवलेल्या रकमेची परतफेड करेल. मात्र ह्यासाठी बँक खातेदाराचा व्यवहार करताना कोणताही दोष असता कामा नये.
भारतामध्ये विविध पेमेंट सिस्टीम्स अस्तित्वात आहेत. प्रत्येक कंपनीने आपल्या स्वतःच्या नावाची सिस्टीम चालू केली आहे. उदा. फोनपे, पेटीएम, एअरटेल मनी इ. मात्र या कंपन्यांना आपली नोंदणी रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडीयाकडे करणे बंधनकारक असते. कंपनी कोणती पेमेंट सिस्टीम वापरणार व त्याची व्हॅलीडीटी किती हे ‘पेमेंट अँड सेटलमेंट ऍक्ट 2007’ नुसार ठरते व ते कंपनीला पाळणे बंधनकारक असते. ही सर्व माहिती रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडीया यांच्या वेबपेजवर उपलब्ध आहे. आपण जी पेमेंट सिस्टीम किंवा ऍप वापरतो ते ह्या यादीमध्ये आहे की नाही याची खात्रीकरुन मग वापरावे. आर्थिक व्यवहार करताना सावधानता बाळगा ः सतर्क राहा.
– विनायक राजाध्यक्ष