दत्ता शिरोडकर /पर्वरी
गोमंतकाची घुमट आरती ऐकताना त्याची चाल, उच्चारण आणि नाद व्यक्तीला तल्लीनतेची अनुभूती देऊन जातो. या वैशिष्टय़पूर्ण शैलीचे जतन करण्यासाठी आजही तितक्मयाच उत्साहाने प्रयत्न होताना दिसतात. या उपक्रमात उच्च-नीच, ज्ये÷-कनि÷, लहान-थोर असा कोणताही भेदभाव ठेवला जात नाही तसेच कोणत्याही अतिरेकी अवगुणांचा स्पर्श घुमट आरती या कलेला आजपर्यंत झालेला नाही हे विशेषत्वाने जाणवते. त्यात गायक, घुमट वादक, शमेळ वादक, झांग वादक आणि कोरस यांचा समावेश असतो. साधारणतः वाडय़ावरील घरामध्ये आरती म्हणतात.
घुमटाच्या तालावर आरती ऐकणे ही गोमंतकीयांसाठी एक पर्वणीच असते. घुमट हे तालवाद्य आरतीसाठी गोमंतकात हमखास वापरले जाते. याच घुमटाच्या तालावर आरती गायल्याने वातावरणात सकारात्मक, चैतन्यमय असे ध्वनीकंपन निर्माण होतात. गणेश चतुर्थीच्या सुमारे महिना-दोन महिने अगोदर वाडय़ावाडय़ावर चिमुकली मुले, तरुण, म्हातारे एकत्र येऊन घुमटाच्या तालावर आरती म्हणण्याचा सराव करतात.
जतन! संस्कृतीचे, सामाजिक बांधिलकीचे…
गोमंतकात घुमटाचे वैशिष्टय़ म्हणजे संस्कृती जतन, संवर्धन तसेच परावर्तीत करणे होय. गोमंतकीयांनी घेतलेले अपार कष्ट. पोर्तुगीजांच्या 450 वर्षांच्या जाचक राजवटीतसुद्धा घुमट वादन, घुमट आरती हा वैशिष्टय़पूर्ण उपक्रम गोमंतकीयांनी सांभाळला हेच संस्कृती जतनाचे, धैर्याचे आणि सामाजिक बांधिलकीचे उदाहरण म्हणावे लागेल. पुढील पिढीला हे घुमट वाद्य, घुमट आरतीची कला सुपुर्द करताना सामाजिक समरसता जपण्यासाठी गोमंतकीयांच्या विजुगिषु वृत्तीला वाखाणलेच पाहिजे.
गोवा मुक्तिपूर्व काळापासूनची सामूहिक कला
गोमंतकातील घुमट आरती हा सामाजिक समरसता जोपासणारा उपक्रम शेकडो वर्षांपासून एकत्रित ठेवण्यासाठी उपयुक्त ठरला आहे. गणेशोत्सवाच्या निमित्ताने गावातील प्रत्येकाच्या घरी जाऊन घुमटाच्या तालावर विशिष्ट पद्धतीने, विशिष्ट अशा लयीत आरती सादर करणे हा गोमंतकीयांचा अभिमानास्पद, जिव्हाळय़ाचा विषय. कित्येक शतकांपासून चालत आलेल्या तसेच गोवा मुक्तिपूर्व काळात पोर्तुगीजांच्या छळाला न जुमानता सातत्याने घुमट वादन करतच आरती सादर करण्याची प्रथा चालत आलेली आहे. या उपक्रमामुळे गोव्यात ग्रामस्थ एकमेकांच्या घरी जाऊ लागले. सामुहिक पद्धतीने घुमट आरती सादर करू लागले. सामुहिक आरती वादनामुळे अनाकलनीय ऊर्जेचा संचार पुढील वर्षभरासाठी चैतन्य देऊन जातो. तरुणांसाठी घुमट आरती वादन शिकविणारे वर्ग हा तर बऱयाच गणेशोत्सव मंडळांचा उपक्रम आहे. गोव्यातील गणेशोत्सव हा गावातील हेवेदावे, भांडणतंटे दूर होण्यासाठी मदतगार ठरतो. गणेशोत्सवातील सामाजिक उपक्रमांमध्ये रक्तदान शिबिर, स्वच्छता मोहीम, उल्लेखनीय कामगिरी करणाऱयांचा सन्मान आदींचा उल्लेख करत असतानाच सामाजिक समरसता जपण्यासाठी गोवेकरांनी जपलेल्या घुमट आरतीच्या वैशिष्टय़पूर्ण दर्शनाला अग्रस्थान लाभते.
गोमंतकीय हौशी तरुण ‘आनंद लुटतात, आनंद वाटतात’
गणेशोत्सव काळात गावात घुमट आरती म्हणणारे, घुमट वाजविणारे तरुणांचे गट दररोज वेगवेगळय़ा वाडय़ांवर जाऊन, घरोघरी जाऊन आरती म्हणतात, आनंद लुटतात, आनंद वाटतात. कित्येक शतकांची ही परंपरा पुढील पिढीस देण्यासाठी विशेष प्रयत्न होताना दिसतात.
गोमंतकीय तरुणीही वाजवितात घुमट
सध्या गोव्याच्या तरुणी या सर्व गुणसंपन्न आहेत. अनेक कलांमध्ये त्या निपुण आहेत. या तरुणीही घुमट आरती वाजविताना सध्या दिसतात. उत्कृष्टरितीने, तरुणांच्या उत्साहाशी अन् ऊर्जेशी बरोबरी साधत या तरुणी देखील उत्कृष्ट अन् सराईतपणे घुमट वाजवितात.
घुमट आरतीतून होते कलेचीच सेवा
गोमंतकाची घुमट आरती ऐकताना त्याची चाल, उच्चारण आणि नाद व्यक्तीला तल्लीनतेची अनुभूती देऊन जातो. या वैशिष्टय़पूर्ण शैलीचे जतन करण्यासाठी आजही तितक्मयाच उत्साहाने प्रयत्न होताना दिसतात. या उपक्रमात उच्च-नीच, ज्ये÷-कनि÷, लहान-थोर असा कोणताही भेदभाव ठेवला जात नाही तसेच कोणत्याही अतिरेकी अवगुणांचा स्पर्श घुमट आरती या कलेला आजपर्यंत झालेला नाही हे विशेषत्वाने जाणवते. त्यात गायक, घुमट वादक, शमेळ वादक, झांज वादक आणि कोरस यांचा समावेश असतो. साधारणतः वाडय़ावरील घरामध्ये आरती म्हणतात. पुर्वीच्या काळी एखादी कला जोपासली जावी म्हणून राजाश्रय मिळत असे. त्याचप्रमाणे घुमट आरतीचे जतन व संवर्धन शासकीय संमतीने होते हे उल्लेखनीय आहे. गोव्यात एकजुटीने घुमट आरती केली जाते. हा गणेश आरतीचा कार्यक्रम तास-दोन तास चालतो. पुरोगामित्वाचा खुळचट बुरखा पांघरून आपले वैशिष्टय़पूर्ण उपक्रम सोडून देणाऱयांपैकी गोमंतकीय नव्हेत. हे पुरोगामित्वाचे लक्षण कदाचित मानले जाणार नाही पण गोमंतकीयांना दुसरे काय म्हणतात याच्याशी देणेघेणे नसते कारण संस्कृती रक्षण व संवर्धन हाच मुख्य उद्देश गणेशोत्सवाच्या साजरीकरणातून प्रगट होतो, हे गोमंतकाचे वैशिष्टय़ आहे.