चला भुर्र जाऊ… देश-विदेश पाहू
कोविड महामारीच्या काळात थंडावलेले पर्यटन गेल्या दोन-तीन वर्षात पुन्हा पूर्वपदावर आले आहे. दरवर्षी लाखो परदेशी पर्यटक भारतात येतात. त्या माध्यमातून करोडो रुपयांचे परकीय चलन प्राप्त होते. देशांतर्गत पातळीवर कोट्यावधींची उलाढाल या व्यवसायातून होत आहे. लाखो रोजगार उपलब्ध झाले आहेत. आगामी काळात केंद्र सरकारने ‘युवा टुरिझम’ ही संकल्पना राबविण्याचे ठरविले आहे. या अंतर्गत शाळा, कॉलेजमध्ये टुरिझम क्लब स्थापन करून युवा वर्गाचा सहभाग वाढविला जाणार आहे. तर ‘स्वदेश दर्शन’ अंतर्गत 31 राज्यांमध्ये 76 पर्यटन प्रकल्पांचे काम करण्यात आले आहे. जल पर्यटनाच्या अनुषंगाने क्रूझ पर्यटनालाही चालना दिली जात आहे.
पर्यटन मंत्रालयाच्या आकडेवारीनुसार कोविड महामारीच्या काळात लादण्यात आलेल्या प्रतिबंधामुळे भारतात परदेशी पर्यटकांच्या आगमनात घट दिसून आली. 2020 मध्ये 2.74 मिलियन एवढी संख्या होती. त्यात 44.5 टक्के घट होत 2021 मध्ये हीच संख्या 1.52 मिलियनवर आली. दुसरीकडे परदेशी पर्यटकांच्या संख्येत 2021 मध्ये घट झालेली असताना अनिवासी भारतीय आणि आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांच्या संख्येत मात्र वाढ झालेली दिसून आली. अनिवासी भारतीयांची संख्या 2020 च्या तुलनेत 2021 मध्ये 52.6 टक्क्यांनी वाढली आहे. तर 2020 च्या तुलनेत 2021 मध्ये आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांचे आगमन 10.6 टक्क्यांनी वाढले होते.
भारतात सर्वाधिक विदेशी पर्यटक हवाईमार्गे आल्याचे आकडेवारी दर्शविते. 87.5 टक्के पर्यटक विमानाने दाखल झाले. 11.8 टक्के पर्यटक रस्तामार्गे तर 0.7 टक्के पर्यटक समुद्रीमार्गे भारतात आले. यातील सुमारे 53.6 टक्के विदेशी पर्यटक दिल्ली आणि मुंबई विमानतळावरून भारतात दाखल झाले.
2021 मध्ये संयुक्त राष्ट्र, बांगलादेश, ब्रिटन, कॅनडा, नेपाळ, अफगाणिस्तान, ऑस्ट्रेलिया, जर्मनी, पोर्तुगाल, फ्रान्स, मालदिव, श्रीलंका, रशिया, इराक आणि नेदरलँड येथून पर्यटक सर्वाधिक संख्येने दाखल झाले. या 15 देशातून जवळपास 80.9 टक्के पर्यटक भारतात आले.
भारत 19 व्या स्थानावर
देशाच्या विदेशी चलनसाठ्यात वाढ होण्याच्या दृष्टीने पर्यटन उद्योग महत्वाची भूमिका बजावत आहे. 2021 मध्ये पर्यटनातून 8.797 मिलियन अमेरिकन डॉलर एवढे विदेशी चलन प्राप्त झाले. तर 2020 मध्ये हेच चलन 6.958 मिलियन अमेरिकन डॉलर एवढे होते. जवळपास एका वर्षात 26.4 टक्के वाढ झाली आहे. जगातील पहिल्या दहा आंतरराष्ट्रीय पर्यटक संख्येत फ्रान्स, इटली, मेक्सिको, संयुक्त राज्य, स्पेन, तुर्की, ऑस्ट्रिया, जर्मनी, ब्रिटन आणि पोलंड या देशांचा समावेश आहे. तर भारत 2019 मध्ये 25 व्या स्थानावर होता. 2020 मध्ये पर्यटनाच्या दृष्टीने भारत 19 व्या स्थानावर आहे.
परदेशात जाणाऱ्या पर्यटकांमध्ये वाढ
2020 च्या तुलनेत 2021 मध्ये परदेशात जाणाऱ्या भारतीय पर्यटकांच्या संख्येत वाढ झाली होती. 2021 मध्ये देशातून 8.55 टक्के भारतीयांनी परदेशात प्रयाण केले. जी संख्या 2020 मध्ये 7.29 मिलियन एवढी होती. कोविड महामारीच्या काळात 2019 मध्ये संख्येत मोठी घट झाली होती. मात्र, 2021 मध्ये यात मोठी वाढ दिसून आली. परदेशात जाणाऱ्या भारतीयांपैकी 98.5 टक्के पर्यटकांनी हवाई यात्रेला पसंती दिली. तर उर्वरित 0.8 टक्के पर्यटक रस्ता मार्गे आणि 0.8 टक्के पर्यटक समुद्रीमार्गे रवाना झाले.
असा आहे भारतीयांचा पसंतीक्रम
2021 मध्ये भारतीय पर्यटकांनी अमेरिका, कतार, ओमान, ब्रिटन, मालदिव, सौदी अरेबिया, कॅनडा, बहरिन आणि कुवेत या देशांना पसंती दर्शविली. 2021 मध्ये या 10 देशांमध्ये मिळून जाणाऱ्या भारतीय पर्यटकांची संख्या 85.93 टक्के एवढी आहे. भारतात 2021 मध्ये 677.63 मिलियन घरेलू पर्यटक यात्रा झाल्या. तर हीच संख्या 2020 मध्ये 610.22 मिलियन एवढी होती. जगभरात कोविड महामारीमुळे लादण्यात आलेल्या प्रतिबंधामुळे विदेशी पर्यटकांची संख्या घटली होती. 2020 च्या तुलनेत भारतात 2021 मध्ये 1.05 मिलियन विदेशी पर्यटकांनी यात्रा केली. सर्वाधिक घरेलू पर्यटन यात्रा तामिळनाडू आणि उत्तर प्रदेशात झाल्या आहेत. ज्याची संख्या अनुक्रमे 140.65 मिलियन आणि 86.12 मिलियन एवढी आहे. तर विदेशी पर्यटकांची सर्वाधिक पसंती महाराष्ट्र आणि तामिळनाडूला मिळाली. ही संख्या अनेक्रमे 1.26 मिलियन आणि 1.23 मिलियन एवढी होती.
डिसेंबरमध्ये सर्वाधिक परदेशी पर्यटक
2021 मध्ये डिसेंबर महिन्यात सर्वाधिक म्हणजे 3 लाख 17 हजार 647 परदेशी पर्यटक भारतात दाखल झाले. त्याखालोखाल नोव्हेंबरमध्ये 2 लाख 63 हजार 867, ऑक्टोबरमध्ये 1 लाख 91 हजार 415, मार्चमध्ये 1 लाख 33 हजार 768 तर सप्टेंबरमध्ये 1 लाख 15 हजार 661 पर्यटक दाखल झाले.
बांगलादेश, अमेरिका आणि ब्रिटन
जानेवारी 2023 मध्ये भारतात दाखल परदेशी पर्यटकांची संख्या 8 लाख 68 हजार 160 एवढी होती. जानेवारी 2022 मध्ये हीच संख्या 2 लाख 1 हजार 546 एवढी होती. यात सर्वाधिक पर्यटक अमेरिका, बांग्लादेश आणि ब्रिटनमधील आहेत. तर फेब्रुवारी 2023 मध्ये दाखल झालेल्या पर्यटकांची संख्या 8 लाख 65 हजार 779 एवढी होती. त्याआधी फेब्रुवारी 2022 मध्ये हीच संख्या 2 लाख 40 हजार 896 एवढी होती. यात बांगलादेश, अमेरिका आणि ब्रिटन हे देश प्रथम तीन स्थानी आहेत.
विदेशी पर्यटकांची पसंती पंजाबला
भारतात येणाऱ्या विदेशी पर्यटकांच्या पसंतीत पंजाब प्रथम स्थानी आहे. 2021 च्या आकडेवारीनुसार 29.22 टक्के विदेशी पर्यटकांनी तेथे भेट दिली. त्याखालोखाल महाराष्ट्र 17.60 टक्के, दिल्ली 9.50 टक्के, कर्नाटक 6.87 टक्के, केरळ 5.74 टक्के, तामिळनाडू 5.46 टक्के, उत्तर प्रदेश 4.24 टक्के, मध्यप्रदेश 3.94 टक्के, वेस्ट बंगाल 3.30 टक्के, राजस्थान 3.30 टक्के तर अन्य 11 टक्के असा पसंतीक्रम आहे.
सर्वाधिक पर्यटक 45 ते 54 वयोगटातील
भारतात पर्यटनासाठी आलेल्या परदेशी पर्यटकांमध्ये सर्वाधिक पर्यटक 45 ते 54 वयोगटातील 21.8 टक्के आहेत. त्याखालोखाल 35 ते 44 वयोगट 21 टक्के तर तिसऱ्या स्थानी 25 ते 34 वयोगटातील पर्यटक 15.8 टक्के आहेत. 0 ते 14 वयोगटातील पर्यटकांची संख्याही लक्षणीय म्हणजे 13.6 टक्के आहे.
18 हजार करोड परदेशी चलन
विदेशी चलनप्राप्तीच्या दृष्टीने पर्यटन उद्योग महत्वाचा मानला जातो. फेब्रुवारी 2023 मध्ये 18 हजार 435 कोटी एवढे परदेशी चलन प्राप्त झाले. फेब्रुवारी 2022 मध्ये हेच चलन 4,281 कोटी एवढे होते. तर 2019 मध्ये हेच चलन 17 हजार 959 एवढे होते. जानेवारी-फेब्रुवारी 2023 मध्ये मिळून हीच चलनप्राप्ती 36 हजार 927 करोड एवढी होती.
पावसाळी पर्यटन
केवळ ऑक्टोबर ते डिसेंबर हाच कालावधी पर्यटनासाठी सर्वोत्तम मानला गेला असला तरी आता बारमाही पर्यटन सुरू असते. विशेषत: पावसाळ्यात निसर्ग पर्यटन करण्याचा ट्रेंड वाढत आहे. विविध ठिकाणचे धबधबे, ट्रेकिंग हे पर्यटकांचे आकर्षण ठरत आहे. महाराष्ट्राची चेरापुंजी अशी ओळख असलेल्या आंबोलीत दरवर्षी लाखो पर्यटक वर्षा पर्यटनासाठी भेट देतात. याशिवाय लोणावळा-महाराष्ट्र, गोवा, कोडिकोनाल-तामिळनाडू, अंदमान निकोबार, कूर्ग-कर्नाटक, मुन्नार-केरळ, लडाख-जम्मू काश्मीर, उदयपूर-राजस्थान, स्पिटी व्हॅली-हिमाचल प्रदेश, शिलाँग-मेघालय, पॉण्डेचरी, दार्जिलिंग-पश्चिम बंगाल, पुष्कर-राजस्थान, राणीखेत-उत्तराखंड, वायनाड-केरळ, माऊंट आबू-राजस्थान, जोग फॉल्स-कर्नाटक, ओर्च्छा-मध्यप्रदेश, कच्छ-गुजरात, अलिबाग-महाराष्ट्र, औली-उत्तराखंड, जयपूर-राजस्थान, माळशेज घाट-महाराष्ट्र, भंडारदरा-महाराष्ट्र, अगुंबे-कर्नाटक, चिकमंगळूर-कर्नाटक, इथेनमाळा-केरळ, नेलीमापथी-केरळ ही ठिकाणे पावसाळी पर्यटनासाठी प्रसिद्ध आहेत.
युवा टुरिझम क्लब
पर्यटन मंत्रालयाने शाळा, कॉलेजस्तरावर युवा टुरिझम क्लब स्थापन करण्याचा निर्णय घेतला आहे. सातवीपासून पुढील मुलांना यात सहभागी करून घेतले जाणार आहे. एका क्लबमध्ये कमीत कमी 25 विद्यार्थी असतील. या अंतर्गत निबंध, लोगो डिझाईन, प्रश्नमंजुषा, पेंटिंग, पोस्टर डिझाईन आदी उपक्रम राबविले जातील. ट्रॅव्हल आणि टुरिझमचा अभ्यासक्रमात समावेश करणे, पर्यटनस्थळी सहली आयोजित करणे, लोकांशी संवाद साधने, त्यांची संस्कृती जाणून घेणे, माहित नसलेली पर्यटनस्थळे उजेडात आणणे, सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्ममधून पर्यटनस्थळांची प्रसिद्धी करणे असे उपक्रम राबविले जाणार आहेत.
स्वदेश दर्शन
पर्यटन मंत्रालयाने फेब्रुवारी 2023 पर्यंतच्या कालावधीत स्वदेश दर्शन योजनेंतर्गत 31 राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशात 76 प्रकल्प मंजूर केले. त्यासाठी 5295 कोटी निधी मंजूर झाला होता. त्यापैकी 4745 कोटी निधी देण्यात आला. तर 4514 कोटी खर्च झाले आहेत. यात सर्वाधिक निधी जम्मू काश्मीर आणि लडाख 519 कोटी, त्याखालोखाल उत्तरप्रदेश 488 कोटी, मध्यप्रदेश 349 कोटी आणि केरळ 320 कोटी असा आहे. यात महाराष्ट्रासाठी 73 कोटीची तरतूद होती.
क्रूझ पर्यटनाला चालना
केंद्र सरकारने क्रूझ पर्यटनाला चालना देण्याचा निर्णय घेतला आहे. वाराणसी येथे 13 जानेवारी 2023 रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते एमव्ही गंगा विलास या जगातील सर्वात लांब रिव्हर क्रूझचा शुभारंभ करण्यात आला. भारतात रिव्हर क्रूझ पर्यटनाचे नवे युग यातून सुरू झाले आहे. ही लक्झरी क्रूझ भारतातील पाच राज्ये आणि बांगलादेशमधील 27 नद्यांमधून 3200 किलोमीटरहून अधिक अंतराचा प्रवास करेल. आपल्या 51 दिवसांच्या प्रवास नियोजनात ही रिव्हर क्रूझ जागतिक वारसा स्थळे, राष्ट्रीय उद्याने, नदीचे घाट यासोबतच बिहारमधील पाटणा, झारखंडमधील साहिबगंज, पश्चिम बंगालमधील कोलकाता, बांग्लादेशातील ढाका आणि आसाममधील गुवाहाटी यासारख्या प्रमुख शहरांसह 50 पर्यटनस्थळांना भेटी देणार आहे. एमव्ही गंगा विलास क्रूझ 62 मीटर लांब, 12 मीटर ऊंद आणि 1.4 मीटरच्या ड्राफ्टसह आरामदायी प्रवासाची अनुभूती देते. यात तीन डेक आणि 36 पर्यटक क्षमतेचे 18 सुट्स आहेत. एमव्ही गंगा विलासच्या पहिल्या प्रवासात स्वित्झर्लंडमधील 32 पर्यटकांनी वाराणसी ते दिब्रुगड प्रवासाचा आनंद लुटला.
परदेशी पर्यटक
जानेवारी-फेब्रुवारी 2023 -17,33,939
जानेवारी-फेब्रुवारी 2022 -4,42,442
जानेवारी-फेब्रुवारी 2019 -22,01,556
-संकलन : राजेश मोंडकर, सावंतवाडी