दांडी येथील युवकाचा अनोखा प्रयोग : प्रजातींच्या रक्षणाबरोबर शाश्वत पर्यटनास होणार फायदा
संदीप बोडवे / देवबाग:
समुद्रात कृत्रिम शेल्टर तयार केल्यास त्या ठिकाणी अल्पावधीतच दुर्मिळ माशांचा मोठा अधिवास निर्माण होऊ शकतो आणि त्याचा थेट फायदा जैवविविधतेच्या रक्षणाबरोबरच पर्यटन व्यवसायालाही होऊ शकतो. असा अनोखा प्रयोग दांडी येथील योगेश मसुरकर या युवकाने मालवणमध्ये यशस्वी करून दाखविला आहे. या प्रयोगामुळे इतरवेळी क्वचितच दिसणारे नानाविध प्रकारचे मासे आता आपल्याला सहजच पाहता येणे शक्मय होणार आहे. भविष्यात मालवणच्या प्रवाळ क्षेत्राजवळ अशाप्रकारचे कृत्रिम मत्स्य अधिवास निर्माण केल्यास सागरी पर्यावरण आणि जैवविविधता राखून शाश्वत पर्यटन निर्माण करता येणे शक्मय होणार आहे.
व्यवसायाने स्कुबा इन्स्ट्रक्टर असलेला योगेश सागरी जैवविविधता संवर्धन आणि रक्षण या क्षेत्रात नेहमीच काम करीत आला आहे. योगेशने लॉकडाऊनच्या सुरुवातीच्या काळात स्कुबा डायव्हिंग बंद असल्याने समुद्री जीवांसाठी कृत्रिम अधिवास निर्माण करण्याचा एक अनोखा प्रयोग हाती घेण्याचे ठरविले. माशांच्या कृत्रिम अधिवासासाठी त्याने काँक्रिटच्या पिंपाचा वापर करण्याचा निर्णय घेतला. या प्रयोगासाठी त्याने एक जड काँक्रिटचे पिंप तरंगत्या, हवा भरलेल्या प्लास्टिक पिंपांना बांधून त्याला दांडेश्वर मंदिरासमोरील समुद्रातील वाळू पट्टय़ात नेऊन सोडले. जानेवारीच्या दरम्यान योगेशने हा प्रयोग हाती घेतला होता. आश्चर्याची बाब म्हणजे आता या ठिकाणी अनेक दुर्मिळ माशांनी आपला अधिवास निर्माण केल्याचे त्याला आढळून आले. यात प्रामुख्याने इतरवेळी सहजा न दिसणारे ग्रुपर फिश, डॅमसेल, लायन फिश, बॅनर फिश, झेब्रा फिश व अन्य प्रवाळावर जगणाऱया रंगीबेरंगी माशांचा समावेश होता.
काँक्रिटच्या शेल्टरचा दुहेरी फायदा
योगेश म्हणतो, प्रवाळ तसेच माशांच्या कृत्रिम अधिवासासाठी काँक्रिट हा एक चांगला पर्याय आहे. कारण काँक्रिटमध्ये कॅल्शिअम बायकार्बोनेट असते. जे प्रवाळ आणि समुद्री काकडी यांच्यासाठी फायद्याचे ठरते. जर हे काँक्रिटचे शेल्टर मजबूत आणि मोठे असेल, तर त्यात मासे आपला अधिवास निर्माण करू शकतात. म्हणून आम्ही पायलट प्रोजेक्ट म्हणून शौचालयासाठी वापरले जाणारे काँक्रिटचे पिंप समुद्रात टाकण्याचा विचार केला. भल्या मोठय़ा पिंपामुळे प्रवाळांना धोका पोहोचू नये म्हणून वाळू पट्टय़ात हे पिंप उतरविण्यात आले. अल्पावधीतच त्याच्यावर शेवाळ जमले आणि त्याच्या अवतीभोवती मासे फिरू लागल्याचे दिसून आले. जे दुर्मिळ मासे स्कुबा डायव्हिंग करीत असताना फार क्वचित दिसायचे, ते आम्हाला मोठय़ा संख्येने शेल्टरमध्ये आढळले.
मत्स्य प्रजातींना अधिवासाची गरज
भौगोलिकदृष्टय़ा बघितले, तर मालवणमध्ये खडकाळ भाग मोठय़ा संख्येने आहे. परंतु मोठय़ा संख्येने खडकाळ भागात होत असलेल्या मासेमारीमुळे समुद्री जीवांना सुरक्षित राहणे धोक्मयाचे झाले. ज्या भागात मासेमारी जाळी पोहचू शकत नाही, अशा ठिकाणी मासे आपले घर करतात. म्हणूनच आम्ही आमच्या प्रयोगामध्ये माशांना काँक्रिटपासून तयार केलेले मजबूत शेल्टर दिले. जे घनतेने मोठे, आकाराने वर्तुळ, आणि वजनशीर असल्यामुळे त्याच्यावर वाऱया-तुफानाचा फरक पडला नाही. अशा प्रयोगांची सद्यस्थितीमध्ये जास्त गरज निर्माण झाली आहे. याचा फायदा म्हणजे पर्यटन आणि एकाच स्कुबा स्पॉटवर जास्त बोटींची संख्या त्यामुळे डायव्हिंग स्पॉटवर होणारा परिणाम आपण निश्चितच कमी करू शकतो. हे प्रयोग मोठय़ा संख्येने विविध ठिकाणी केले, तर नक्कीच प्रवाळ री-कव्हर होण्यास मदत होणार आहे, असेही योगेश म्हणाला.
खडकांपेक्षा शेल्टर अधिक सुरक्षित
ग्लोबल वॉर्मिंग, पाण्याचे तापमान यामुळे शेवाळ उगण्याचे प्रमाण कमी झाले. त्यात मानवनिर्मित होणाऱया प्रदूषणामुळे माशांच्या संख्येत घट होत आहे. इतर वेळी मासे कोरल रीफवर मुक्तपणे विहार करतात. परंतु मोठय़ा संख्येमुळे होणारा यांत्रिक आवाज तसेच मानवी कार्यामुळे त्यांना असुरक्षित असल्याचे वाटते. अशा ठिकाणी जर आपण त्यांच्यासाठी एक सुरक्षित अधिवास बनविला, तर त्यांच्या संख्येत वाढ होणे तसेच प्रजनन आणि पिल्लांचे संरक्षण होण्यास मदत होईल. सागरी जैवविविधता साखळी तयार होऊन ती वाढण्यास मदत होईल. अशा प्रकल्पामुळे मासेमारीवर परिणाम न होता त्याचा फायदाच होणार आहे.
अशा प्रकल्पामुळे होणारा फायदा
असा प्रकल्प स्वस्त आणि कमी खर्चात बनतो. त्यामुळे देशाचे मोठे आर्थिक नुकसान आपण टाळू शकतो. मोठय़ा संख्येने सामानाची उपलब्धता असल्यामुळे सामान्य माणसे, धर्मादाय संस्था तसेच पर्यटन संस्था एकत्रित येऊन असा प्रयोग सहज करू शकतात. सद्यस्थितीत धोक्मयामध्ये असणारे प्रवाळ वाचवण्यासाठी मदत होणार आहे. नवीन स्कुबा डायव्हिंग स्पॉट तयार होण्यास मदत होईल. सागरी पर्यावरण तसेच जैवविविधता राखून एक शाश्वत पर्यटन व मासेमारी होण्यास मदत होईल. समुद्र किनाऱयापासून जवळ असल्यामुळे त्यांची हाताळणी, सुरक्षितता तसेच मॉनिटरिंग करणे सहज शक्मय होणार असल्याचेही योगेशचे म्हणणे आहे.