भगवान श्रीकृष्णाचे चरित्र राजा परिक्षितीला सांगताना महामुनी शुकदेव पुढील प्रसंग सांगताना म्हणतात- सत्राजित या नामें राजा । कृतापराधें पावोनि लज्जा। तत्परिहरणीं निजात्मजा । गरुडध्वजा दे मणिसहित । महामुनी शुकदेव सांगतात-सत्राजिताने श्रीकृष्णावर खोटाच आळ घेतला होता. त्या अपराधाचे परिमार्जन करण्यासाठी त्याने स्वतः स्यमंतक मण्यासह आपली कन्या श्रीकृष्णांना दिली. हें ऐकोनि कुरुमराळ। विवेकचंचूनें दुग्धजळ। श्रवणपात्रीं जो प्राञ्जळ। निवडी केवळ पयग्रहणा।तेणें ऐकोनि मुकुळित कथा । सविस्तर श्रवणीं धरूनि आस्था । बादरायणीतें झाला पुसता। एकाग्रता तें ऐका ।राजा सर्वज्ञ विचक्षण । बादरायणीतें संबोधून। ब्रह्मनि÷त्वें म्हणे ब्रह्मन् । करिं व्याख्यान प्रश्नांचें।श्रीकृष्णासीं दुष्टाचरित । काय आचरला सत्राजित । त्यासि स्यमंतक कोठोनि प्राप्त। कृष्णा किमर्थ तनया दे ।इत्यादि प्रश्नांचें व्याख्यान । करावया शुक सर्वज्ञ । प्रवर्तला तें सावधान । श्रोतीं होऊनि परिसावें । राजा परिक्षिती हा सामान्य श्रोता नव्हे. कुरुकुळातील राजहंसच तो! हंस ज्याप्रमाणे असार जलाचा त्याग करून केवळ साररूप अशा दुधाचेच प्राशन करतो, त्याप्रमाणे आपल्या विवेकरूपी चोचीने परिक्षिती कथेतील केवळ सार आपल्या कानाने ग्रहण करीत असे. त्याने, ब्रह्म जाणणारे ते खरे ब्राह्मण असा ज्यांचा अधिकार त्या शुकदेवांना प्रश्न विचारला-हे ब्रह्मन्! हा सत्राजित कोण? सत्राजिताने श्रीकृष्णांचा कोणता अपराध केला होता. त्याला स्यमंतकमणी कोठून मिळाला होता? आणि त्याने आपली कन्या श्रीकृष्णांना का दिली? ही सर्व कथा मला आपण सविस्तर सांगा. राजा परिक्षितीचे प्रश्न ऐकून महामुनी शुकदेवांनी जे सविस्तर उत्तर दिले ते श्रोतेहो आता ऐका. सत्राजित म्हणसी कोण। तरी वृष्णिपुत्र सुमित्र जाण। अनमित्र सुमित्राचा नंदन। त्याचा निघ्न आत्मज पैं।दोघे निघ्नाचे नंदन। सत्राजित आणि प्रसेन। विष्णुपुराणींचें हें कथन। संशयापन्नीं तें पहावें।एवं सत्राजित प्रसेन। हे महाभोजकुळींचे यादव जाण। द्वारकेमाजीच वसतिस्थान । सूर्याराधन दृढ नेम । सत्राजित कोण? या प्रश्नाचे उत्तर प्रथम ऐक. वृष्णिचा पुत्र सुमित्र. त्याचा नंदन अनमित्र. या अनमित्राचा आत्मज निघ्न. या निघ्नाचे दोन मुलगे, सत्राजित आणि प्रसेन. हे सर्व वर्णन विष्णूपुराणात आहे. हे महाभोजकुळातील यादवच होते आणि ते द्वारकेतच वास्तव्याला होते. सूर्यदेवाची ते दृढ नेमाने आराधना करत होते. असो स्वभक्ता सत्राजिताचा। जिवलग सूर्य सखा साचा । त्याकारणें स्यमंतकाचा। प्रसाद सूर्यें समर्पिला । सूर्यभक्त सत्राजित । असता झाला जगीं विख्यात। त्याकारणें संतोषभरित। मणि आदित्य समर्पी। द्वारकेबाहेरी सिंधुस्नान। करूनि स्तविला सहस्रकिरण। प्रसन्न होतां प्रकाशमान। आपणासमान करिं म्हणें। प्रियतम स्नेहाळ भक्तावरी। होवोनि स्यमंतक दिधला करिं। त्या मणीची प्रकाशथोरी । भास्करापरी भ्राजि÷ । भक्त असलेल्या सत्राजिताचा सूर्य हा परम मित्र होता. त्याच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन सूर्याने त्याला स्यमंतकमणी हा प्रसाद म्हणून दिला होता.
Ad. देवदत्त परुळेकर