कोरोनाकाळात सजावटी काम मिळेना… : माशेल येथील गिरीश नार्वेकरने निवडला कागदी गणेशमुर्ती बनविण्याचा मार्ग,पर्यावरण पूरक संदेश देत साकारल्या कागदी गणेश मुर्ती, पुढच्या वर्षापासून 200-300 मुर्ती बनविण्याचा ध्यास
प्रेमानंद शिरोडकर / माशेल
गोमंतकातील माशेल भाग हा गणेश चतुर्थी काळात पर्यावरणपूरक गणेशमुर्तीचे दर्शन घडविण्यात राज्यभरात प्रसिद्ध आहे. कोरोना महामारीमुळे मागील वर्षापासून या देवदर्शनात खंड पडलेला आहे. या बिकट परिस्थितीमुळे शिगमोत्सवातील चित्ररथ व गणतपी देखाव्यावर गुजारणा करणारे कलाकारांच्या हातानाही काम उरलेले नाही. अशाच माशेल येथील एका गुणी चित्ररथ कलाकार गिरीश नार्वेकर यांने या परिस्थितीवर मात करीत यंदाच्या गणेश चतुर्थीत इको प्रेन्डली गणेशमुर्ती बनविण्यावर भर दिलेला आहे. कोरोनाच्या वाढत्या सक्रमणातही सकारातमक विचार करीत त्याने कागदी गणपती साकारण्यात मग रमवून आनंदी राहण्याचा मार्ग शोधला आहे.
साधारण जून महिन्याच्या अखेरीस किंवा श्रावण महिन्याची चाहूल लागताच गणेशमुर्ती साकारणाऱयाची लगबग सुरू होते. गोव्यातील बहुतेक पारंपारिक गणेशमुर्तीकार शाडूची चिकट माती पासून मुर्ती बनवितात. मुर्तीकारांची ती पिढी वृद्ध झाली कालांतराने युवापिढी या चित्रशाळेत काम करण्यास तयार नसल्याने बाजरात सर्रास पीओपीच्या मुर्तीची मागणी वाढु लागली आहे. नेमके यावर उपाय म्हणून गिरीष नार्वेकर यांनी इको प्रेन्डली कागदी गणेश मुर्ती प्रायोगिक तत्वावर बनविण्यासाठी हात आजमावलेले आहे.
गिरीश नार्वेकरच्या इको प्रेन्डली कागदी गणेशमुर्ती
त्याच्या चित्रशाळेत संपर्क साधला असता गिरीश नार्वेकर म्हणाले की कोरोनाच्या महामारीमुळे माझा डेकोरेशन, चित्ररथ गणपतीसाठी करण्यात येणाऱया देखाव्याची व इतर रंगकामाची कामे ठप्प झाल्याने मी यंदा पेपर स्मेश करून गणतपी करण्याचा निर्णय घेतला आहे. कारण शहरी भागात प्लास्टर ऑफ पॅरिसच्या मुर्ती पुजेस लावल्या जातात विसर्जन झाल्यावर त्यामुर्ती तशाच राहतात, एकंदरीत प्रदुषणाचा विचार करून मी हे काम हाती घेतल्याचे ते सांगतात. प्रत्येक पारंपारिक गणेशमुर्तीकाराची ठराविक गिऱहाईक ठरलेली असतात कुणी तीनशे दोनशे अशा ठरलेल्या गणेशमुर्ती बनवितात. पण आता बाजारात प्लास्टर ऑफ पॅरीसच्या मोठय़ा मोठय़ा गणेशमुर्तीही विक्रीस उपलब्ध असतात. त्यामुळे लोक जवळपास विक्रीस असलेल्या गणेश मुर्ती खरेदी करून पुजेस नेताना दिसतात. जवळपास अशा घटना पाहताना मी जेव्हा फाईन आर्ट करीत होतो तेव्हा पेपरस्मेश करून लहान मोठय़ा मुर्ती बनविल्याचा अनुभव त्याला आहे. तसेच चित्ररथासाठी मोठ-मोठी मुखे ही पेपर स्मेशकरून तयार करण्याचा अनुभव दांडगा असल्याने मी प्रायोगिक तत्वावर सर्वप्रथम पेपर स्मेश करून एक गणेश मुर्ती तयार केली त्या मुर्तीला विविध स्तरातून चांगला प्रतिसाद मिळाल्याने मी गणपती करण्याचे ठरविल्याचे नार्वेकर म्हणाले.
कागदी मुर्ती पर्यावरण संवर्धनासाठी उपयुक्त
कागदी मुर्तीसाठी रद्दी पेपरचे छोटे तुकडे करून ते पाण्यात भिजत ठेवावे लागतात. त्यानंतर अर्ध्यातास ते मिस्कर मध्ये घालून बारीक करावे लागतात. पेपर स्मेश एका दुसऱया भांडय़ात काढून झाल्यावर एका वस्त्रात घालून ती पिकून घ्यावी लागते. ती उन्हात वाळायला ठेवावी लागतात. वाळल्यानंतर पुन्हा मिक्सरात घालावी लागते. थोडी माती व खडूचा पावडरच्या मिश्रणासह गमत्यात घालून ती स्मेश करण्यात येते. त्यानंतर गणपतीच्या साच्यात घालून मुर्ती तयार होते. साधारण एक मुर्ती कच्च्या स्वरूपात तयार करण्यास एक दिवसाचा अवधी लागतो. त्यानंतर रंगकाम ते वेगळे.
कागदी गणेश मुर्ती बनविण्याची वार्ता लोकापर्यंत पोहचल्याने मुर्तीसाठी आगाऊ ऑर्डर यायला लागल्या आहे. अजून पर्यत 15 गणपतीच्या आर्डर आलेल्या आहेत. समजा यंदा 200 ते 300 आगाऊ ऑर्डस आल्यास ती मागणी पुर्ण करणे शक्य होणर नाही कारण एक मुर्ती बनविण्यात किमान एक दिवस लागतो. चतुर्थीला जेमतेम 90 दिवस राहिले असून यावर्षी ते शक्य होणार नाही. यंदा प्रतिसाद चांगला मिळाल्यास पुढच्यावर्षी कच्चा माल, जास्त पेपर स्मेश करण्यासाठी मोठा मिक्सर, गम, शाडूच्या मातीची व्यवस्था करून काहींना प्रशिक्षणार्थीला घेऊन या ऑर्डर स्वीकारेन असे सांगितले. यंदा फक्त मी माझ्या घरातील मंडळीच्या सहकार्याने 30 ते 35 गणेशमुर्ती साकारणार हे नक्की परंतू त्याहून जास्त सुमारे 50 पर्यंत मुर्ती साकारण्यावर भर राहिल.
छंद जोपासताना कागदी मुर्तीचा खर्चही आवाक्यात ठेवणे गरजेचे
गणेशमुर्तीला लागणारे साहित्य विशेषतः जास्त प्रमाणात पेपर, गम, शाडूची माती, त्याचप्रमाणे वॉटर कलर सगळय़ा वस्तू महाग झालेल्या आहेत. मुर्तीमागे पुष्कळ मेहनत घेतल्यानंतर मुर्तीचा दरही वाढणार नाही याची काळजी घ्यावी लागते. कलाकारांच्या अडचणी व मेहनत याचा विचार घेत भाविकांनीही पीओपीऐवजी इको प्रेन्डली मुर्तीला पसंती देणे गरजेचे आहे. कागदी मुर्ती वजनाने हलकी असून पाण्यात विरगळल्यानंतर पर्यावरणाची हानीही मोठया प्रमाणात होत नाही. त्यामुळे भाविकांनी ‘व्होकल फॉर लोकल’ याचे भान राखित ग्रामिण कलाकारांना प्रथम प्राधान्य द्यावे.
गेली कित्येक वर्षे मी आणि माझा भाऊ दोघेही गणेश चतुर्थीनिमित्त लोकांच्या करमणूकीसाठी विविध प्रकाराचे गणेश देखावे तसेच स्वयंचलित चित्रही साकारल्याच्या आठवणी त्यांनी सांगितल्या. गेल्या वर्षापासून हे देखावे बंद झाल्याने 21 दिवस गणेश चतुर्थी काळात लोकांची वर्दळ बंद झालेली आहे. यंदाच्या वर्षी देखावे व सार्वजनिक कार्यक्रम मर्यादीत स्वरूपात असल्य़ाने देखाव्याचे काम मिळणे मुष्किल झाले आहे. पर्यायाने मी पेपर स्मेशच्या गणपती मुर्ती बनविण्याची ठरवले असून त्या कामास प्रत्यक्षात सुरूवात झालेली आहे. गोव्यात होणाऱया शिगमोत्सवात चित्ररथ स्पर्धेत त्यांनी अनेकदा प्रथम, द्वितीय अशी बक्षिसेही मिळवलेली आहे. त्याचप्रमाणे दिल्लीतही सहभागी होणाऱया राज्याच्या चित्ररथाच्या कामासही त्याचा सहभाग असायच्या अशा आठवणी त्यांनी कोरोना काळात ताज्या केल्या. आता तो केवळ गणेश चतुर्थीच्या आगमनाची आतुरतेने वाट बघत आहे.