प्रयागराजमध्ये गंगा-यमुनेचा संगम – सरस्वती नदी असल्याचा अनुमान
वृत्तसंस्था / हैदराबाद
भारतीय वैज्ञानिकांनी प्रयागराजमध्ये संगमाखाली एका प्राचीन नदीचा शोध लावला आहे. याकरता हेलिकॉप्टरद्वारे इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक सर्वेक्षण करण्यात आले होते, यात संगमाखाली 45 किलोमीटर लांबीची प्राचीन नदी असल्याचे पुरावे मिळाले आहेत. हा संभाव्य पाण्याचा मोठा खजिना असू शकतो. म्हणजेच संगमात एकत्र येत असलेल्या गंगा आणि यमुनाच्या तळाखाली जमिनीत एक प्राचीन नदी वाहत आहे. याचा संबंध हिमालयाशी असल्याचे मानले जात असल्याने संगमात मिळणारी तिसरी नदी सरस्वती असू शकते.
गंगा आणि यमुनादरम्यान तळाखाली जमिनीत या प्राचीन नदीचे अस्तित्व आढळून आल्याने संगमामध्ये तीन नद्यांचे मिलन होत असल्याचे पौराणिक संदर्भाला बळ मिळते. गंगा, यमुना आणि सरस्वती या नद्यांचा संगम होत असल्याची पौराणिक नोंद आहे. यासंबंधीचे अध्ययन सीएसआयआर-एनजीआरआयच्या वैज्ञानिकांनी मिळून केले आहे. याचे अध्ययन अलिकडेच ऍडव्हान्स्ड अर्थ अँड स्पेस सायन्स जर्नलमध्ये प्रकाशित झाले आहे.
सीएसआयआर-एनजीआरआयचे वैज्ञानिक सुभाष चंद्रा, वीरेंद्र तिवारी, मुलावाडा विद्यासागर, काटुला बी. राजू, जॉय चौधरी, के. लोहितकुमार, एरुगु नागैया, सतीश चंद्रपुरी, शकील अहमद आणि सौरभ आर. कुमार यांनी गंगा-यमुनाच्या संगमक्षेत्राचे थ्रीडी मॅपिंग करण्यासाठी इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक सर्वेक्षण करण्याची योजना आखली होती. वैज्ञानिकांनी हेलिकॉप्टरवर डय़ुअल मोमेंट ट्रांजिएंट इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक तंत्रज्ञान बसवून हे सर्वेक्षण केले आहे. हेलिकॉप्टरमधील तंत्रज्ञानासह अनेकवेळा उड्डाणे करण्यात आली होती.
हेलिकॉप्टरने 1200 चौरस किलोमीटर क्षेत्राचे सर्वेक्षण केले. गंगा तसेच यमुनेचा रिव्हरबेड मोजण्यासाठी अनेक उड्डाणे करण्यात आली. त्यानंतर वैज्ञानिकांकडे गंगा-यमुनेच्या पात्राचा नकाशा प्राप्त झाला. नकाशाचे विश्लेषण करण्यात आल्यावर नवी माहिती समोर आली.
गंगा आणि यमुना नदीच्या तळादरम्यान जमिनीखाली एक पुरातन नदी असून ती विंध्यन फॉर्मेशनमध्ये येत असल्याचे स्पष्ट झाले. गंगा-यमुना संगमाखाली आढळलेल्या या प्राचीन नदीचा एक्वीफर सिस्टीम आणि प्राचीन झरे परस्परांशी जोडलेले आहेत.
गंगा उत्तराखंडच्या गोमुखातून बाहेर पडते, यमुना यमुनोत्रीमधून उगम पावते, पण प्राचीन नदी सुमारे 45 किलोमीटर लांबीची आणि चार किलोमीटर रुंदीची आहे. ही नदी पूर्णपणे पाण्याने भरलेली राहिल्यास जमिनीवर 1300 ते 2000 चौरस किलोमीटरच्या भागाला सिंचनासाठी भूजल उपलब्ध करते. या नदीमध्ये 1000 एमसीएम स्टोरेजची क्षमता आहे. म्हणजेच ही नदी कुठल्याही क्षणी भूजलपातळी वाढविण्याची अद्भूत क्षमता बाळगून आहे. गंगा किंवा यमुनेत कमी होत असलेल्या जलपातळीला संतुलित करण्याचे कामही ही नदी करू शकते.