कोरोना महामारीच्या पार्श्वभूमीवर बऱयाच जणांनी रोजगार गमावला व खूपशा रोजगारांचे रूपच पालटून गेले. एप्रिल 2020 ते जून 2020 या महामारीच्या सुरुवातीच्या काळातच जगभरातून तब्बल 400 दशलक्ष रोजगार गमावल्याचे मत आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटनेने म्हटले आहे. मात्र विशेष बाब म्हणजे दरम्यानच्या काळात नवनव्या क्षेत्रात नोकऱया तयार झाल्या ही बाब महत्त्वाची ठरावी. महामारीच्या काळात डिजिटल (ऑनलाईन) शिक्षणाचे पेव फुटले एक गरज म्हणून. महामारी संपो किंवा न संपो हे ऑनलाईन शिक्षणाचे प्रस्थ यापुढेही वाढणार आहे, अशी ही बाब अंगवळणी पडली आहे. या डिजिटल (तंत्रज्ञान आधारित) शिक्षण क्षेत्रात जगभरातून तंत्रज्ञान सहाय्यभूत शिक्षण देऊ शकणाऱया शिक्षण व्यावसायिकांची नवी जमात तयार केली असून, अशा शिक्षकांसाठी रोजगाराच्या, नोकरीच्या नवीन संधी या काळात तयार झाल्या आहेत.
‘लिंक्डइन’ या नावाचे संकेतस्थळ चालविणाऱया संस्थेने साल 2016 ते 2020 या काळा दरम्यान तयार झालेल्या नव्या तंत्रज्ञान कौशल्याची व तुलनेत नोकरीत घेतलेल्या तरुणाईच्या प्रोफाईलमधील कौशल्ये सूचीबद्ध केली. या क्रियेचा फायदा फक्त नव्या युगात तरुणांनी नेमकी कुठली कौशल्ये आत्मसात करावीत, याची सूची तयार झालीच पण त्यापेक्षाही महत्त्वाचे म्हणजे सूचीबद्ध कौशल्ये व रोजगार नियुक्ती दरांचे विश्लेषण करणे सोपे गेले. शिक्षण क्षेत्रासाठी यापैकी महत्त्वाची बाब म्हणजे 2016 साली अवघ्या 6 टक्के डिजिटल प्रतिभा असलेल्या तरुणांची मागणी झपाटय़ाने वाढली असून 2020 सालापर्यंत एकूण रोजगार मिळालेल्या तब्बल 33 टक्के तरुणांकडे तंत्रज्ञान कौशल्य होते. एकूण शिक्षण क्षेत्रातील नवी मोठी रोजगार निर्मिती तंत्रज्ञान आधारित शिक्षण देऊ शकणाऱयांसाठीच झाली.
सध्याच्या परिस्थितीत शिक्षणामधील तंत्रज्ञानाचा वापर तर अनिवार्यच झाला असून शिकण्या-शिकविण्याच्या पर्यायांमध्ये बदल झाला व शिक्षणाचे भविष्य परिभाषित झाले आहे. परिणामी ‘डिजिटल शिक्षक’ नावाची शिक्षकांची नवीन पिढी तयार होत आहे. ऑनलाईन शिक्षण साहित्य, प्रक्रिया व साधने तयार करणाऱया कंपन्या/संस्था तयार झाल्या असून त्यांना ‘एज्युटेक’ संस्था असे नाव मिळाले आहे. साल 2020 मध्ये सर्वात जास्त नोकऱया रोजगार करणाऱया क्षेत्रांमध्ये या एज्युटेक कंपन्यांचा नंबर फारच वरचा ठरतो हे विशेष. थोडक्मयात शिक्षणक्षेत्रात रोजगार घेणाऱया व देणाऱया अशा दोन्ही बाजूने नव्या स्पर्धकांची भर पडली.
‘डिजिटल शिक्षक’ हे नव्या युगातील अभिनव शिक्षक ठरावेत. विद्यार्थ्यांच्या जीवनात अर्थपूर्ण शिक्षणाची भर घालण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा आधार घेत ‘विद्यार्थी केंद्रित’ दृष्टिकोनासह शिक्षण स्वत:हून घेण्यास असे शिक्षक प्रेरीत करतात. पुढील शतकात हे असे शिक्षक वर्गातून, शाळेतून न शिकवता आपल्या घरी अस्थापनातून विद्यार्थ्यांना दूरस्थ शिक्षण पद्धतीद्वारा नवीन पद्धतींचा समावेश करीत विद्यार्थ्यांना शिक्षण घेण्यासाठी साधने उपलब्ध करतील.
सध्या महामारीच्या काळात लॉकडाऊन व सामाजिक निर्बंध असूनही विद्यार्थ्यांपर्यंत पोचण्याची धडपड या नव्या दमाच्या शिक्षकांनी केली असून यापुढे नवे व अत्याधुनिक तंत्र वापरण्यावर यांचा भर असेल. भारतातील तंत्रज्ञान वापराचा वाढता वेग व व्यापक स्वरुप लयात घेतल्यास यापुढे शिक्षण क्षेत्रात ज्ञान प्रसारासाठी डिजिटल प्रतिभा कौशल्ये असणाऱया शिक्षकांची वाढती मागणी असेल हे सांगण्याची गरज भासू नये. जानेवारी 2020 पासून इतर सर्व क्षेत्रातील रोजगार संधी कमी होत असता फक्त डिजिटल शिक्षण क्षेत्रात नोकरीच्या संधी तयार होत होत्या हे त्याचेच द्योतक आहे. या पुढील काळात स्वास्थ्य, प्रवास, कॉर्पोरेट सेवा क्षेत्रांसह डिजिटल कौशल्यांची मागणी ज्यापटीने वाढेल नेमकी त्यापेक्षाही जास्त शिक्षण क्षेत्रात डिजिटल प्रतिभा असणाऱयांची गरज भासेल.
विद्यमान काळात ‘वर्गातील शिक्षक’ वरील सादर केले सगळय़ा भूमिका बजावतात. शिक्षण सामग्री तयार करण्यापासून विद्यार्थ्यांपर्यंत ते नीट पोहचविण्यापर्यंत सगळय़ा गोष्टी हे शिक्षक करतात. थोडक्मयात समग्र शिक्षणातील सर्व व्यवहार हाताळण्यात ते सक्षम आहेत असा (गैर) समज त्यास कारणीभूत आहे. एक शिक्षक सगळय़ा विषयात पारंगत आहे, असावा अशी आपली भाबडी अपेक्षा आहे. असे ज्ञानपिपासू शिक्षक आहेत असे गृहित धरल्यास ते विद्यार्थ्यांपर्यंत योग्य प्रकारे विषय पोहचविण्यापर्यंत सामर्थ्यशील आहेत व तशी प्रतिभा त्यांच्याकडे आहे ही दुसरी अपेक्षा. या सर्व आवश्यकता या शिक्षकांकडे असल्या, आहेत असे गृहित धरल्यास विद्यमान विद्यार्थ्यांची आवड व प्राधान्ये तंत्रज्ञान साधनांकडे असल्यामुळे हे शिक्षक समकालीन व उदयोन्मुख तंत्रज्ञान साधन हाताळू शकतील ही तिसरी व महत्त्वाची अपेक्षा आहे. येणाऱया काळात नव्या दमाच्या शिक्षकांमध्ये वरील तिन्ही गुण एकत्रित असतील असे गृहित धरले जाणार नाही. विषय हाताळणी, प्रत्यक्षात मांडणी करणारे शिक्षक वेगळे असतील व असे शिक्षक या विषयात तज्ञ असतीलच असे नाही. विद्यार्थ्यांनी काय शिकावे हे ठरविणारे शिक्षक वेगळे असतील, त्या विषयाची मांडणी कल्पकतेने करण्यासाठी मार्गदर्शन करण्यासाठी कला, चित्रकला, नाटक इत्यादी क्षेत्रातील सर्जनशील शिक्षक असतील. शिक्षण सामग्रीची निर्मिती करण्यासाठी वेगळय़ा ‘ब्युरेटर्स’ ची गरज भासेल. ही सगळी माहिती तंत्रज्ञानाच्या मार्गाने मांडण्यासाठी संगणक अभियंतांची गरज भासेल, तर या सगळय़ा सामग्रीची नीट मांडणी करण्यासाठी सादरकर्ते शिक्षकांची मदत घेतली जाईल. अशी शिक्षण सामग्री सादर करणारे शिक्षक त्या विषयीचे तज्ञ असतीलच असे नाही, त्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या शंका सोडविण्यासाठी पुनरावृत्ती (रिव्हीजन) साठी पुन्हा तज्ञांची मदत घेतली जाईल. थोडक्मयात वेगवेगळया विशेषज्ञता असणाऱया वेगवेगळे कला, कौशल्ये असणाऱया भावी शिक्षकांची गरज शिक्षण क्षेत्राला भासेल. प्रत्येक विषयातील तज्ञांबरोबरीने, कलात्मक व सर्जनशील माध्यमातून विषय मांडणी करणाऱया, ‘सी, सी ++’ ‘कृत्रिम बुद्धिमता, आभासी शिक्षण’ व ‘प्रोग्रामिंग’ करू शकणाऱया संगणक तज्ञांची व उत्कृष्ट संप्रेषण कला असणाऱया व कॅमेराजन्य व्यक्तिमत्त्व असणाऱया व्यावसायिकांचा भरणा शिक्षणक्षेत्रात संभवतो.
शिक्षकांची जागा जर व्यावसायिकांनी घेतली की मग शाळा, महाविद्यालयांच्या आवाराची गरज भासेलच कशी. हवे तेव्हा, हवे तसे, हवे तिथून शिक्षण देणे घेणे ही तर डिजिटल शिक्षणाची खरी वैशिष्टय़े आहेत. मग सगळय़ा विद्यार्थ्यांनी ठरावीक वेळेमध्ये, ठरावीक तासिकांमधून वेळापत्रकांनुसार शिक्षण घेण्याची गरजच भासणार नाही. गुगल, व मायक्रोसॉफ्टसारख्या कंपन्यांनी डिजिटल अभ्यासासाठी व्यापक प्रणालीची निर्मिती केली आहे. अगदी शिक्षण योजना तयार करण्यापासून शिक्षण साहित्याचे उपयोजन करण्यापासून, ऑनलाइंन पद्धतीने परीक्षा घेण्यापर्यंत शिक्षण देण्याच्या सगळय़ा पायऱया तंत्रज्ञान आधारित केल्या आहेत. मायक्रोसॉफ्ट व गुगल ऍपल या कंपन्यांनी आपण विकसित केलेली शिक्षणप्रणाली शिक्षकांनी वापरात आणावी, यासाठी शिक्षक प्रशिक्षण केंदे स्थापिली आहेत. येणारा काळ शिक्षण क्षेत्रात आमूलाग्र बदल घडवेल, असे सांगण्याची आवश्यकता भासू नये. गेल्या अवघ्या पाच सहा महिन्यात विचार व केलेला बदल शिक्षण क्षेत्रात आपण अनुभवला. यापुढे हे बदल अति जलद व व्यापक होतील. नव्या युगातील नवी कौशल्ये कोणती याचे भान तरुणाईने ठेवल्यास पुढे तयार होणाऱया नव्या संधींचा फायदा त्यांना घेता येणार आहे. नव्या शिक्षण पद्धतीमधीलरोजगाराच्या नव्या संधींचा विचार आतापासूनच होणे आवश्यक ठरते ते यामुळेच.
डॉ. मनस्वी कामत