कोव्हिड 19 साथीच्या परिस्थितीनंतर सामान्य जनतेला कृषी उत्पादनाची प्रक्रिया आणि हाताळणी जाणून घेण्यात अधिक रस आहे. आज लोकांना हे जाणून घ्यायचे आहे की, त्यांचे अन्न नेमके कोठून येते. सर्व क्षेत्रांमध्ये तंत्रज्ञानाचा मोठय़ा प्रमाणात अवलंब केल्यामुळे आणि ग्राहकाच्या निरोगी खाण्याच्या इच्छेमुळे, कृषी व्यवसाय, अन्न सुरक्षा, अन्नाची गुणवत्ता आणि संपूर्ण शेतीची पुरवठा साखळीची शोधक्षमता सुधारण्यासाठी ग्राहक पुरवठा साखळी व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर शोधत आहेत. या संदर्भात कृषी क्षेत्रात तांत्रिक बदल घडवून आणण्याची गरज निर्माण झाली आहे. अचूक शेती, शेतजमिनींचे मॅपिंग, आयओटी सेन्सर्स, उभ्या पिकांची शेती प्रणाली, स्थान बुद्धिमत्ता आणि पीक व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर यासारखे कृषी तंत्रज्ञान, वाहतूक तंत्रज्ञान आणि शेतीतील संपूर्ण पुरवठा साखळी व्यवस्थापनाच्या बाबतीत शेतीला सक्षम बनवित आहे. पुरवठा साखळीतील आव्हाने, अन्न सुरक्षातील धोके, फसवणूक, अन्न घोटाळे आणि टिकाऊपणाच्या समस्यांमुळे अन्न क्षेत्र विस्कळीत झाले आहे.
अन्नाची वाढती मागणी आपल्याबरोबर नवीन समस्या आणते, जसे की बनावट उत्पादने ज्यामुळे वेगवेगळय़ा टप्प्यांवर अन्न पुरवठा साखळीला धोका निर्माण होतो. अन्नाच्या उत्पत्तीच्या टेसेबिलिटीची वाढती मागणी ग्राहक उत्पादनांवरील क्मयूआर कोडसाठी उच्च संभाव्यता आणत आहे. एखादे उत्पादन नेमके कोठे वाढले किंवा कोठे वाढविले गेले, हे जाणून घेण्यासाठी ग्राहक पॅकेजिंगवरील कोड स्कॅन करू शकतात आणि स्टोअर शेल्फपर्यंत उत्पादनाच्या जीवनचक्राबद्दल इतर माहिती पाहू शकतात. पुरवठा साखळीची सुरुवात बियाणे, अंडी किंवा इतर कोणत्याही कृषी-खाद्य इनपुटच्या पुरवठादारापासून होते; जो उत्पादनाची गुणवत्ता, वापरली जाणारी कीटकनाशके, स्वच्छता आणि वाहतूक यांची माहिती भरुन डिजिटल लेजरमध्ये त्यांची उत्पादने नोंदवितो. हा प्रारंभिक डेटा प्रस्तुत केल्यानंतर, डीएलटी नेटवर्क संपूर्ण पुरवठा साखळीमध्ये हा डेटा शोधेल, सत्यापित करेल आणि रेकॉर्ड करेल. डीएलटी एक्सपायरेशनची वेळ, संक्रमणाची परिस्थिती आणि संबंधित निर्यात / आयात प्रमाणपत्रांच्या माहितीसह उत्पादन डेटा अद्ययावत करेल.
ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान ही एक अशी रचना आहे जी पीअर-टू-पीअर नोड्सद्वारे कनेक्ट केलेल्या नेटवर्कमध्ये लोकांच्या अनेक डेटाबेसमध्ये, ‘साखळी’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱया, ब्लॉक म्हणून ओळखल्या जाणाऱया व्यवहाराच्या नोंदी संग्रहित करते. साधारणतः या स्टोरेजला ‘डिजिटल लेजर’ असे संबोधले जाते. या लेजरमधील प्रत्येक व्यवहार मालकाच्या डिजिटल स्वाक्षरीने अधिकृत केला जातो, जो व्यवहार प्रमाणित करतो आणि छेडछाडीपासून बचाव करतो. म्हणूनच, डिजिटल लेजरमध्ये असलेली माहिती अत्यंत सुरक्षित आहे. सोप्या शब्दात सांगायचे तर, डिजिटल लेजर हे नेटवर्कमधील असंख्य संगणकांमध्ये सामायिक केलेल्या स्प्रेडशीटसारखे आहे, ज्यात, व्यवहाराच्या नोंदी प्रत्यक्ष खरेदीच्या आधारे संग्रहित केल्या जातात.
ब्लॉकचेन हा एक अपरिवर्तनीय, वितरित विभाग आहे जो व्यवसायांच्या नेटवर्कमध्ये व्यवहार रेकॉर्ड करण्यासाठी आणि मालमत्तांचा मागोवा घेण्यासाठी वापरला जातो. ब्लॉकचेन शेती आणि वितरित लेजर तंत्रज्ञान (डीएलटी) मध्ये संपूर्ण कृषी पुरवठा साखळय़ांमध्ये कार्यक्षमता, पारदर्शकता आणि विश्वास वाढविण्याची क्षमता आहे. ब्लॉकचेन ही डेटा रेकॉर्डची डिजिटल सतत वाढणारी यादी आहे. अशा यादीमध्ये डेटाच्या अनेक ब्लॉक्सचा समावेश आहे, जे कालक्रमानुसार आयोजित केले जातात आणि क्रिप्टोग्राफिक पुराव्याद्वारे जोडलेले आणि सुरक्षित आहेत. ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान वनस्पतींशी संबंधित सर्व प्रकारच्या माहितीचा मागोवा घेऊ शकते, ज्यात बियाण्यांची गुणवत्ता, पिके कशी वाढतात यासह आणि एकदा शेतातून बाहेर पडल्यानंतर वनस्पतीच्या प्रवासाची नोंद देखील तयार केली जाऊ शकते. हा डेटा पुरवठा साखळीची पारदर्शकता वाढवू शकतो आणि बेकायदेशीर आणि अनैतिक उत्पादनाशी संबंधित समस्या कमी करू शकतो.
प्रथम, ब्लॉकचेनच्या अंमलबजावणीचे विकेंद्रीकरण करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून त्यात लहान शेतकरी आणि ग्रामीण लोकांचा समावेश होईल. अन्यथा, अन्नसुरक्षेचा प्रश्न निर्माण होईल. अंमलबजावणीने टिकाऊ आणि न्याय्य अन्न प्रणालींना अनुमती दिली पाहिजे जेणेकरून ग्राहक माहितीपूर्ण निर्णय घेऊ शकतील. ज्यांना डिजिटल साक्षरता नाही, त्यांच्यासाठी सुरुवातीला ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानात भाग घेण्यासाठी शिक्षण असणे आवश्यक आहे. व्यवस्थेचे विकेंद्रीकरण करण्याचा हा एक भाग आहे. जगातील गरिबांमधील वृद्धापकाळ पायाभूत सुविधा आणि मर्यादित डिजिटल साक्षरता यामुळे कोण सहभागी होऊ शकेल यावर मर्यादा येऊ शकतात.
अगदी अलीकडे आम्ही कृषी मालावर क्मयूआर कोड पाहतो. कृषी क्षेत्रातील उत्पादनाच्या पॅकेजिंगवरील क्मयूआर कोड, बियाणे ते तयार उत्पादनापर्यंतच्या सत्यतेची किंवा वस्तुस्थितीची जाणीव करून देते. शेतीतील पुरवठा साखळी व्यवस्थापन हे इतर पुरवठा साखळय़ांपेक्षा अधिक गुंतागुंतीचे असते, कारण शेतीचे उत्पादन हवामान, कीटक आणि रोग यासारख्या घटकांवर अवलंबून असते ज्यांचा अंदाज लावणे आणि त्यावर नियंत्रण ठेवणे कठीण असते. कृषी पुरवठा साखळीत टेसेबिलिटीचा अभाव यामुळे आर्थिक व्यवहार मंदावले जातात आणि बऱयाचदा सखोल मॅन्युअल काम होते. याव्यतिरिक्त, पुरवठा साखळीच्या प्रत्येक टप्प्यावर बनावट वस्तू दिसू शकतात आणि सर्व व्यावसायिक भागधारकांना, सरकारांना आणि ग्राहकांना धोकादायक परिणाम देऊ शकतात.
या प्रणालीमध्ये डीएलटी प्रक्रिया पूर्ण करण्यासाठी काही टप्पे किंवा प्रक्रिया आहेत. उदाहरणार्थ, बार कोड मार्किंग, उत्पादनाच्या वाढीदरम्यान डेटाचे संकलन, प्रमाणपत्र आणि अटींचे मोजमाप, आयात / निर्यातीसाठी प्रमाणपत्रे, वैयक्तिक पॅकेजेसवर क्मयूआर कोड, प्रोमो साहित्य तयार करणे, आर्थिक डेटा प्रविष्ट करणे, ग्राहक अनुप्रयोग ऑफर करणे, स्मार्टफोनसह क्मयूआर कोड स्कॅन करणे इत्यादी. अंतिम किमती तयार होईपर्यंत पुरवठा साखळीतील सर्व डेटाची माहिती दिली जाते.
पुरवठा साखळी प्रणालीच्या सात टप्प्यांमध्ये बियाण्यांशी संबंधित संपूर्ण व्यवहार ते अंतिम आउटपुट डीएलटी लेजरमध्ये नोंदवले जातात. पुरवठादार शेतकऱयांना कृषी आणि पशुधन इनपुट्स (उत्पादने) विकतात. ही विक्री डीएलटीमध्ये नोंदणीकृत होते. शेतकरी / उत्पादक उत्पादनाच्या वाढीची माहिती गोळा करतात (आहार, कीटकनाशके, आदता, तापमान, माती आणि साठय़ाची स्थिती, शेतीची ठिकाणे.) हा डेटा डीएलटीद्वारे सत्यापित आणि रेकॉर्ड केला जातो. तपासणीनंतर प्रोसेसर अंतिम उत्पादनांच्या पॅकेजिंगवर क्मयूआर कोड ठेवतात. या कोडमध्ये अनुपालन प्रमाणपत्रांसह मागील सर्व डेटा समाविष्ट असतो. वितरक, किरकोळ विपेते, रेस्टॉरंट्स, आयातदार आणि इतर शाखांमध्ये उत्पादने स्टोअर करतात आणि त्यांची वाहतूक करतात. नौभरणाची वेळ, ईटीए, स्टोरेजची परिस्थिती, वाहन मार्ग आणि सुरक्षा उपायांचा डेटा अपलोड करतात. किरकोळ विपेते स्टॉकचा अंदाज लावण्यासाठी, उत्पादनाची ऑर्डर देण्यासाठी आणि स्वयंचलितपणे जाहिराती लागू करण्यासाठी, वितरण तपशील मिळविण्यासाठी, सूची डेटा अपलोड करण्यासाठी आणि ग्राहकांसाठी अनुप्रयोग प्रदान करण्यासाठी मशीन लर्निंगचा वापर करतात. ग्राहक उत्पादनावरील वापरकर्त्यास अनुकूल इंटरफेसद्वारे संपूर्ण माहिती मिळविण्यासाठी वैयक्तिक पॅकेजिंगवर क्मयूआर कोड स्कॅन करतात, ज्यात कधी, कोठे, कसे आणि कोणाद्वारे, माल तयार केले गेले, ज्यामध्ये कशी वाढ झाली, प्रक्रिया केली गेली, वाहून नेली आणि विकली गेली, हे सर्व नोंदवले जाते, जे संबंधित कालावधीत बदलू शकत नाही. कृषी बाजारपेठेतील ब्लॉकचेन या तंत्रज्ञानात वितरित लेजर आणि स्मार्ट कॉन्ट्रक्ट्समध्ये कृषी-अन्न उत्पादन आणि पुरवठा साखळीतील बनावट गोष्टी काढून टाकण्याची क्षमता आहे. ग्राहकांना आरोग्यदायी उत्पादने सुपूर्द करणे, व्यावसायिक विश्वास निर्माण करणे आणि जागतिक स्तरावर एक चांगले जीवन सक्षम करणे या तंत्रज्ञानाद्वारे शक्मय झाले आहे.
-डॉ. वसंतराव जुगळे