सोवियत युनियनचे शेवटचे अध्यक्ष, रशियातून साम्यवादाची गच्छंती करणारे नेते
मॉस्को / वृत्तसंस्था
रशियाचे माजी अध्यक्ष आणि सोवियत युनियनचे शेवटचे अध्यक्ष मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांचे निधन झाले आहे. ते 91 वर्षांचे होते. रशियातून साम्यवादाची गच्छंती करणारे अध्यक्ष म्हणून ते ओळखले गेले होते. त्यांच्याच कार्यकाळात रशियाने ‘पेरोस्त्राईका’ आणि ‘ग्लासनोस्त’ या संकल्पना आचरणात आणून उदार आर्थिक धोरण स्वीकारले होते. तसेच राशियाला साम्यवादाच्या मार्गापासून दूर करून लोकशाहीच्या मार्गावर आणण्यात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका साकारली होती.
तथापि, त्यांच्याच कार्यकाळात आणि त्यांच्या धोरणांमुळे रशियाचे विघटन होऊन सोवियत युनियनचा अंत झाला होता. रशियातून अनेक भूभाग स्वतंत्र झाले होते आणि वेगवेगळी राष्ट्रे निर्माण झाली होती. युक्रेन, किर्गिस्तान, उझबेकिस्तान, कझाकिस्तान आदी नव्या राष्ट्रांचा जन्म सोवियत युनियनच्या विघटनातून झाला.
त्यांचा मृत्यू प्रदीर्घ आणि गंभीर आजारामुळे झाल्याचे मंगळवारी घोषित करण्यात आले. त्यांच्यावर मॉस्को येथील मध्यवर्ती रुग्णालयात उपचार करण्यात येत होते. त्यांना अनेक व्याधींनी ग्रासले होते. अखेर त्यांनी याच रुग्णालयात अंतिम श्वास घेतला. त्यांची प्राणज्योत मालविली, अशी घोषणा रशियाच्या सरकारने केली.
सहा वर्षांचा कार्यकाळ
1985 ते 1991 या सहा वर्षांच्या काळात ते रशियाचे अध्यक्ष होते. 1979 मध्ये रशियाने अफगाणिस्तानावर आक्रमण करून तो देश पादाक्रांत केला होता. तथापि, दहा वर्षांनंतर 1989 मध्ये तेथून रशियाला मानहानीकारक माघार घ्यावी लागली होती. त्यानंतरच गोर्बाचेव्ह यांनी रशियन राज्यपद्धतीत क्रांतीकारक परिवर्तन करून साम्यवादी (कम्युनिस्ट) विचारसरणी सोडून देण्याचे धोरण अवलंबिले. त्यामुळे पुढे काही काळातच संपूर्ण पूर्व युरोपातून साम्यवादाचा अंत झाला होता. त्यांनी उदार आर्थिक धोरण आणि लोकशाहीच्या मार्गाने रशियाची ढासळती अर्थव्यवस्था मार्गी लावण्याचा प्रयत्न त्यांच्या कार्यकाळात केला.
प्रभावी भूमिका
आर्थिक उदारतावाद आणि लोकशाहीचा स्वीकार करण्याच्या त्यांच्या धोरणामुळे पूर्व युरोपातील पोलंड, हंगेरी, पूर्व जर्मनी आदी राष्ट्रे रशियाच्या जोखडातून मुक्त झाली होती. यामुळेच पुढे काही वर्षांनी पूर्व जर्मनी आणि पश्चिम जर्मनी यांचे विलीनीकरण शक्य झाले होते. आज संयुक्त जर्मनी जगातील तिसऱया क्रमांकाची सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था असून त्याचे अप्रत्यक्ष श्रेय गोर्बाचेव्ह यांनाच दिले जाते.
नोबेल पुरस्काराने सन्मानित
त्यांच्या उदारतेच्या धोरणांमुळे ते पाश्चिमात्य देशांचे लाडके बनले होते. पाश्चिमात्य देशांमध्ये आदराचे स्थान मिळविणारे ते पहिलेच रशियन अध्यक्ष होते. त्यांनी साम्यवादाविरोधात केलेल्या क्रांतीमुळे त्यांना 1990 चा विश्वशांती नोबेल पुरस्कार प्रदान करण्यात आला होता. रशियाला अमेरिकेच्या जवळ आणण्यातही त्याची भूमिका महत्त्वाची ठरली होती. त्यांच्या या धोरणाचे दूरगामी परिणाम झाले.
जगभरातून प्रतिक्रियांचा वर्षाव
त्यांच्या निधनामुळे रशियाने एक महनीय नेता गमावला आहे. त्यांनी त्यांच्या सत्ताकाळात रशियाला प्रगतीपथावर नेण्याचे भरपूर प्रयत्न केले. काही धोरणांवर आमचे मतभेद असले तरी ते महान नेता निःसंशय होते.
रशियाचे अध्यक्ष व्लादिमीर पुतीन
शीतयुद्ध संपविताना त्यांनी दाखविलेले धाडस आणि दूरदृष्टी ही नेहमीच्या माध्या कौतुकाचा विषय राहील. ते एक निष्ठावंत आणि विश्वासू नेते होते. त्यांची मानवतेवर असणारी श्रद्धा वादातीत होती.
ब्रिटनचे पंतप्रधान बोरिस जॉन्सन
रशियन नागरीकांना नागरी स्वातंत्र्य देणारा नेता आज हरपला. त्यांच्या धोरणांमुळे जागतिक शांतता प्रबळ झाली. त्यांच्या शांततावादी धोरणांमुळे युरोपचा इतिहास बदलला. त्याचे श्रेय निःसंशय त्यांचेच आहे.
फ्रान्सचे अध्यक्ष इमॅन्युएल मॅक्रॉन
मिखाईल गोर्बाचेव्ह एक असामान्य आणि ‘या सम हाच’ अशा प्रकारचे जागतिक नेते होते. शीतयुद्धाचा अंत घडवून त्यांनी मानवतेची मोठी सेवा केली. त्यांच्या धोरणांमुळे जगाची दिशाच बदलली.
संयुक्त राष्ट्रसंघ प्रमुख अंटोनिओ गट्रेस
शीतयुद्धाचा अंत
दुसऱया महायुद्धापासून सलग चार दशके अमेरिका आणि रशिया यांच्यात ‘शीतयुद्ध’ होते. त्यामुळे सारे जग अमेरिका आणि रशिया या दोन देशांच्या नेतृत्वात विभागले गेले होते. याच काळात अनेकदा दोन्ही देशांमध्ये तणाव निर्माण होऊन दोन वेळा युद्धसदृश परिस्थिती निर्माण झाली होती. अमेरिकेची भांडवलशाही आणि रशियाचा साम्यवाद यांच्यातील हा शीतसंघर्ष अंतराळ क्षेत्रापासून आर्थिक क्षेत्रापर्यंत सर्व क्षेत्रांमध्ये होता. मात्र गोर्बाचेव्ह यांच्या उदार धोरणामुळे हे शीतयुद्ध संपुष्टात येऊन जागतिक सत्तासमीकरणे पूर्णतः बदलली होती. या ऐतिहासिक परिवर्तनाचे श्रेयही गोर्बाचेव्ह यांनाच प्रामुख्याने दिले जाते.
‘घरा’त मात्र नाराजी आणि टीका
गोर्बाचेव्ह यांनी जगात शांतीदूत म्हणून ख्याती प्राप्त केली असली तरी, रशियात त्यांच्या धोरणावर टीकेची झोड उठली होती. उदारतेच्या नादात त्यांनी सोवियत संघराज्याचे सामर्थ्य गमावले. देशाचे तुकडे त्यांच्या धोरणामुळे झाले. एक महासत्ता म्हणून रशियाचा दबदबा त्यांच्या अतिसौम्य धोरणांमुळे कमी झाला आणि त्याचा लाभ अमेरिकेला झाला. नंतर अमेरिका ही एकमेव महासत्ता उरली. नैसर्गिक साधनसंपत्तीने समृद्ध असणारे रशियाचे अनेक भाग रशियापासून तुटले आणि त्यांची स्वतंत्र राष्ट्रे झाली. याचा मोठा अर्थिक फटका रशियाला बसला. रशियाच्या या ऱहासाला तेच उत्तरदायी आहेत, असे अनेक आक्षेप त्यांच्यावर आजही घेतले जातात. विशेषतः रशियाचे विद्यामान अध्यक्ष व्लादिमीर पुतीन आणि गोर्बाचेव्ह यांच्यात प्रचंड मतभेद होते. रशियाचे विघटन होऊ देण्यास पुतीन यांचा कडाडून विरोध होता. गोर्बाचेव्ह यांच्यावरील या आक्षेपांमुळे त्यांची जन्मभूमी असणाऱया रशियात त्यांना नंतर फारसा मान मिळाला नाही. 1991 मध्ये रशियाचे अध्यक्षपद सोडल्यानंतर ते राजकीय विजनवासात गेले. जिवंतपणीच लोकांच्या विस्मरणात जाण्याचे दुर्भाग्यही त्यांच्या वाटय़ाला कित्येक वर्षे आले होते. 1996 मध्ये त्यांनी पुन्हा निवडणुकीच्या माध्यमातून राजकारणात येण्याचा प्रयत्न केला. मात्र त्यांना अवघी अर्धा टक्का मते मिळाली. त्यानंतर त्यांनी राजकारणाचा नाद सोडला.