आधुनिक तंत्र वैज्ञानिक क्रांतीच्या जगात माणसातील सर्व प्रकारचे भेद मिटवण्याकडे सुजाण माणसांचा कल वाढला आहे. त्यामुळे जगाच्या पाठीवर कुठेही धर्म, वंश, वर्ण, लिंग याआधारे काही अन्याय, अत्याचार झाला तर त्याची दखल प्रसारमाध्यमे, नागरी संस्था व संघटना, मानवाधिकारवादी गट घेताना दिसतात आणि विरोधात आवाजही उठवतात. आजच्या जगात पुरुषांच्या बरोबरीने सर्वच क्षेत्रात स्त्रियांचा वावर वाढला आहे. बुद्धिमत्ता, कार्यक्षमता, धाडस, प्रामाणिकपणा या गुणांच्या जोरावर स्त्रियांवर आपले कर्तृत्व सिद्ध केले आहे. यामुळे स्वाभाविकपणे स्री-पुरुष असा लिंगभेद न मानता साऱया क्षेत्रात आपणास समता, सन्मान व न्याय यावर आधारित बरोबरीचे स्थान मिळावे, अशी स्त्राrवर्गाची अपेक्षा आहे. समतावादी, स्रीवादी, प्रगतीशील चळवळीतून जगभरात ती सातत्याने व्यक्त होत असते. दीर्घकाळ जागतिक पातळीवर अस्तित्वात असलेली पुरुषप्रधान व्यवस्था आता बऱयाच प्रमाणात सैल होताना दिसते. स्री-पुरुष असा भेद करणारी जी म्हणून सामाजिक व सांस्कृतिक अंगे अस्तित्वात होती ती अलीकडे आपल्या धोरणांचा फेरविचार करताना दिसत आहेत.
जगात बोलल्या जाणाऱया विविध भाषा हे अलीकडच्या काळात असा फेरविचार करणारे क्षेत्र म्हणून उदयास येताना दिसते. भाषेतून व्यक्त होणारी स्त्राr-पुरुष असमानता किंवा भाषेचे पुरुषप्रधान स्वरुप हा आज जगातील प्रगत देशात चिंतनाचा विषय बनला आहे. जागतिक पातळीवरील विविध प्रकारच्या प्रगत भाषांच्या अभ्यासात मौखिक आणि लिखित संपर्काच्या पलीकडे बरेच काही दडपलेले असते. लोकांची विश्वासप्रणाली, राजकीय विचारधारा, स्वीकारलेली सामाजिक स्थिती व समाजव्यवस्था हे घटकही भाषेतून स्पष्ट होत असतात. थोडक्मयात, सांगायचे तर लोकसमूह जगाकडे कोणत्या दृष्टीने पाहतात व पर्यायाने अशा जगात आपली वैयक्तिक आणि सामूहिक भूमिका प्रत्येक माणूस कशी पाहतो हे दाखवून देणारा भाषा हा एक आरसा आहे. जगातील अनेक भाषांचा उगम हा मौखिक भाषेतून झाला तर काही भाषा लिखित आणि मौखिक भाषेतून विकसित होत गेल्या. जगात आज मुळाक्षरांपासून ते बांधीव लिपीपर्यंत लिखाणाच्या विविध पद्धती दिसून येतात. शिवाय लिंगभावी व तटस्थ अशा भाषांचे अस्तित्वही दिसून येते. या साऱया वैविध्यातून हे जाणवते की, भाषेची बांधणी आणि तिचा वापर यात एकप्रकारे मानवी समूहाच्या विचार व जाणीव पद्धतीचे प्रतिबिंब पडलेले दिसते. स्त्राr आणि पुरुष यांची अधिकार क्षेत्रे आणि त्यांच्यातील भेद लिंगभावी भाषांच्या वापरातून सातत्याने प्रकट होत असतो. भाषिक लिंगभावाचा विचार करता, जागतिक भाषा तीन भागात विभागलेल्या दिसतात. स्पॅनिशसारखी लिंगभावी भाषा जिथे नाम आणि सर्वनाम हे लिंगदर्शक आहे. चिनी भाषा जिथे नाम व सर्वनामात लिंगभाव नाही. तिसरी इंग्रजी भाषा जी या संदर्भात तटस्थ आहे. जिथे सर्वनाम हे लिंगभावी आणि नाम लिंगरहित आहे. प्रच्छन्न लिंगभावी भाषांवर पुरुषप्रधान संस्कृतीचा प्रभाव जाणवण्या इतपत आहे. स्पॅनिश भाषा ही जातीनेच पुल्लिंगी भाषा आहे. याचबरोबरीने प्रेंच, अरेबिक आणि हिंदी या तत्त्वत: पुल्लिंगी भाषा आहेत. काळाच्या ओघात जेव्हा स्री-पुरुष समानतेचा मुद्दा हा सार्वत्रिक बनला तेव्हा लिंगभावी, पुरुषप्रधान, पुल्लिंगी स्वरुपाच्या भाषांबाबत विचारमंथनही घडू लागले. स्पॅनिश भाषा बोलणाऱया काही देशात लोकांनी विचारपूर्वक आपल्या पारंपरिक भाषेत बदल करणारे समतादर्शी पर्यायही पुढे आणले आहेत आणि अलीकडे त्यांच्या वापराचा आग्रहही वाढला आहे. स्पेनमध्ये तर पुल्लिंगी भाषेचे अस्तित्व असलेली राज्यघटना भाषिक पुरुषप्रधानता काढून टाकून समदर्शी करावी यासाठी चळवळही जोर पकडताना दिसते. फ्रान्समध्ये देखील स्त्राr-पुरुषांना समान न्याय देण्याच्या धर्तीवर भाषेची पुनर्रचना व तिचा वापर व्हावा या भूमिकेतून चळवळी नवे पर्याय देत सक्रिय झाल्या आहेत. या चळवळींना मिळणारा लोक पाठिंबा वाढत आहे आणि सत्ताधारी वर्गही त्याची सकारात्मक दखल घेताना दिसत आहे. युरोपियन युनियनने अलीकडेच ‘युरोपियन इन्स्टिटय़ूट फॉर जेंडर इक्वॅलिटी’ या स्वायत्त संस्थेची निर्मिती केली असून लिंग समानतेचा आग्रह धरणारे धोरण ठरवणे आणि या अनुषंगाने भाषा सुधारणेबाबतच्या संशोधनास निधीची तरतूद करणे हे या संस्थेचे प्रमुख कार्य आहे. इंग्लीश ही तशी बऱयाच अंशी समदर्शी भाषा आहे. स्त्राr-पुरुष उल्लेखांच्या बाबतीतील भाषिक समतोल या भाषेत बऱयापैकी दिसून येतो. पण हा समतोल भाषिक विकासाच्या प्रक्रियेत अधिक उत्तम पातळीवर आणण्यासाठी तेथेही प्रयत्न सुरू आहेत. यापूर्वी पत्र घेऊन येणाऱया व्यक्तीचा उल्लेख इंग्रजीत ‘मेल मॅन’ असा केला जाई. आता तो काढून त्याला ‘लेटर कॅरिअर’ असा पर्याय देण्यात आला आहे. याचप्रमाणे आग विझवणाऱयास ‘फायर मॅन’ ऐवजी ‘फायर फायटर’ हा पर्याय वापरात आला आहे. विमानात प्रवाशांच्या आराम व सुरक्षिततेची काळजी घेणाऱया पुरुषास ‘स्टय़ुवर्ड’ तर स्त्राrस ‘स्टय़ुवर्डेस’ असे संबोधले जाई. त्यात आता फ्लाईट अटेंडर असा सुटसुटीत बदल करण्यात आला आहे. लॅटिन अमेरिकेतही अशा पद्धतीचा लिंगभावाबाबत तटस्थ असणाऱया शब्द प्रयोगांचा आणि सर्वसमावेशक भाषेचा आग्रह वाढत असून त्या दृष्टिकोनातून भाषिक बदलही घडून येत आहेत. एकंदरीत जागतिक भाषांच्या विक्रासक्रमावर नजर टाकता असे दिसते, की भाषा ही विशिष्ट मानवी मानसिकतेवर आधारित असलेल्या संस्कृतीचे एकप्रकारे प्रतिनिधित्व करत असते. इतिहासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर मानवी मानसिकतेत व संस्कृतीत आर्थिक, सामाजिक व राजकीय बदलानुसार बदल घडत असतात. आज इतिहासाच्या अशा टप्प्यावर जग येऊन पोहचले आहे की जेथे ज्ञान, बुद्धिमत्ता, कौशल्य आणि कार्यक्षमता हे विकासाभिमुख संस्कृतीचे मूलाधार मानले जातात. या क्षेत्रात पूर्वीप्रमाणे लिंगाधारित भेदभावास आता वाव राहिलेला नाही. या पार्श्वभूमीवर भाषेतही समानतेचे प्रतिबिंब पडणे आवश्यक बनले आहे.
अनिल आजगावकर