जगातील पहिल्या क्रमांकाचा कोरोनाबाधित देश असलेली अमेरिका. गेले काही महिने सातत्याने या साथीचा सामना करण्यात गुंतली असताना कोरोनापेक्षा वेगळय़ाच घटनेने तेथील जनजीवन ढवळून निघाले आहे. मिन्सोटा प्रांतातील मिनिआपोलीस भागात जॉर्ज फ्लॉईड या 46 वषीय कृष्णवर्णीय माणसाचे डेरेक चॉव्हीन या पोलीस अधिकाऱयाने, त्याला पालथा पाडून आपला डाव्या पायाचा गुडघा त्याच्या मानेवर अशा पद्धतीने दाबून ठेवला की फ्लॉईड विनवण्या करीत, मला श्वास घेता येत नाही म्हणत अखेर गतप्राण झाला. तब्बल आठ मिनिटे 46 सेकंद इतका वेळ हे क्रौर्यनाटय़ चालले. काही जणांनी हा घटनाक्रम मोबाईलमध्ये चित्रित करून प्रसारित केला आणि त्यानंतर जवळपास साऱया अमेरिकेत निषेध मोर्चे, लुटालूट, जाळपोळीच्या घटना घडल्या. ही परिस्थिती आजही पूर्णपणे निवळलेली नाही. फुटबॉल व बास्केटबॉल खेळाची तरुण वयात आवड असलेला फ्लॉईड 2007 साली घडलेल्या एका अमली पदार्थ व दरोडा प्रकरणात 5 वर्षे तुरुंगात होता. त्यानंतर मात्र त्याने आपले जीवन बदलण्याचा प्रयत्न केला. बंदुकीचा वापर करून हिंसाचार या विरोधात आवाहन, ख्रिस्ती कार्यक्रमात सहभाग अशा उपक्रमात तो सामील होत असे. सुरक्षा रक्षक, ड्रायव्हर आणि मृत्यूच्या आधी क्लब बाऊन्सर अशा नोकऱया करीत त्याने आपली उपजीविका चालवली होती. अलीकडच्या काळात कोरोना साथीमुळे त्याने नोकरी गमावली होती. घटनेच्या दिवशी बनावट पावती वटवून तो दुकानात सिगरेट घेण्याच्या प्रयत्नात होता, असा आक्षेप आहे. नियमाचा भाग म्हणून तेथे काम करणाऱया मुलाने यंत्रणेला फोन केला. पोलीस आले आणि त्यानंतर पुढील नाटय़ घडले. यानंतर डेरेक चॉव्हीन या पोलीस अधिकाऱयासह त्याच्या चार साथीदार पोलिसांना अटक झाली. मात्र या कारवाईने आंदोलन शमलेले नाही. गेली अनेक वर्षे पोलिसांकडून कृष्णवर्णियांच्या कायदा धाब्यावर बसवून हत्या आणि त्यानंतर हिंसक व अहिंसक आंदोलने हे चित्र अमेरिकेला नवे नाही. कोरोनाची साथ असूनही या मालिकेत तेथे आणखी एक घटनेची भर पडली आहे हे खरे दुर्दैव आहे. भौतिक प्रगती, लोकशाही, उदारमतवाद, मुक्त जीवन हा जरी अमेरिकेचा जगापुढचा आजचा चेहरा असला तरी या देशाच्या भाळावरील वर्णद्वेषाची जखम ही निरंतर चिघळत असतानाच दिसते.
गेल्या कित्येक वर्षांपासून अमेरिका अंतर्गत व विदेशी धोरणांमुळे नानाविध समस्यांना सामोरी जाताना दिसते. त्यातील काही समस्या सुटल्याही आहेत. पण चारशे वर्षांपूर्वी जेव्हा शंभर स्थलांतरितांचा एक जथ्था उत्तर अमेरिकेत जेम्स टाऊन ही पहिली वसाहत स्थापून राहू लागला तेव्हापासून आजपर्यंत वर्णद्वेष हा प्रकार व समस्या पूर्णत: नामशेष करणे या देशाला जमलेले नाही. गुलामगिरी रद्द झाली. निवडणुकीचे अधिकार मिळाले. समान न्याय हे तत्त्व लागू केले गेले. कृष्णवर्णीय (ऍफ्रो-अमेरिकन) राष्ट्राध्यक्षही झाला. तथापि, कृष्णवर्णीयांवरील अन्याय व अत्याचाराच्या घटना विशिष्ट कालांतराने घडत निग्रो गुलामगिरीच्या भूतकाळास उजाळा देतच राहिल्या. गुन्हे आणि न्याय या संदर्भातील एक ताजी माहिती अमेरिकेतून पुढे आली आहे. त्यातील आकडेवारीवर नजर टाकता कायदा व सुव्यवस्थेच्या संदर्भात आफ्रिकन-अमेरिकन्सच्या स्थितीवर बराच प्रकाश पडतो. जेव्हा पोलीस गोळीबार करतात तेव्हा त्या गोळीबारात अमेरिकेतील इतर लोकसंख्येच्या तुलनेत कृष्णवर्णीय अधिक संख्येने बळी पडतात. 2019 सालातील निरीक्षण हे दर्शविते की, जनगणनेच्या अधिकृत आकडेवारीनुसार आफ्रिकन- अमेरिकन्सची लोकसंख्या अमेरिकेत 14 टक्क्मयांपेक्षा कमी असली तरी त्यातील 23 टक्क्मयांहून अधिक पोलिसांच्या हजारभर प्राणघातक गोळीबाराच्या घटनांचे बळी ठरले. आश्चर्य म्हणजे 23 टक्के ही आकडेवारी 2017 पासून स्थिर आहे तर दुसऱया बाजूस श्वेतवर्णीय बळींची आकडेवारी मात्र घटली आहे. अमली पदार्थांचा वापर श्वेत व कृष्णवर्णीयात साधारणत: सारखाच असला तरी अमली पदार्थ वापर विषयक गुन्हय़ात 2018 साली एक लाख कृष्णवर्णियांपैकी 750 जणांना अटक झाली तर एक लाख श्वेतवर्णीयांपैकी 350 जण गजाआड झालेले दिसतात. याचप्रमाणे तुरुंगात इतर अन्य कारणांमुळे जाणाऱया कृष्णवर्णीयांची संख्या श्वेतवर्णीय अमेरिकन्सच्या संख्येपेक्षा पाच पटीने अधिक आहे. एक लाख कृष्णवर्णियांपैकी 1000 तर तितक्मयाच श्वेतवर्णीयांपैकी 200 असे प्रमाण सर्वेक्षण व माहितीतून पुढे आले आहे. निरीक्षकांच्या मते श्वेतवर्णीयांच्या हातून गुन्हे कमी घडतात आणि कृष्णवर्णियांकडून ते मोठय़ा प्रमाणात घडतात हे कारण या आकडेवारीमागे नसून यंत्रणेत व बऱयाच प्रमाणात जनमानसात मुरलेला वर्णद्वेष हे प्रमुख कारण या तफावतीमागे दडलेले आहे. युरोपियन देशांच्या तुलनेत अमेरिकेतील वर्णद्वेष कितीतरी प्रमाणात प्रबळ आहे हे देखील दोहोंच्या तुलनात्मक अभ्यासातून स्पष्ट होते.
जॉज फ्लॉईडच्या अमानुष बळीनंतर विदेशातही त्याचे पडसाद उमटत आहेत. जर्मनी, ब्रिटन, फ्रान्स, ब्रिटीश, कोलंबिया, लॅटीन, अमेरिका, आफ्रिका, मध्य आशिया, आशियाई देश येथे सर्वत्र या घटनेची निदर्शने व अन्य माध्यमातून तीव्र निषेध नोंदवण्यात आला. दुसरीकडे देशातर्गत स्थिती अमेरिकेचे सद्यकालीन अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प शहाणपणाने हाताळतील अशी कोणाचीच अपेक्षा नव्हती आणि घडलेही तसेच. ट्रम्प महाशयानी देशभरातील आंदोलने शमवण्यासाठी पोलीस बळाचा व दबावतंत्राचा अतिरेकी वापर केला. आंदोलक, माध्यमे यांच्या विरोधात चिथावणीखोर वक्तव्ये केली. त्यामुळे परिस्थिती निवळण्याऐवजी अधिकच चिघळली. अमेरिकेचे माजी सुरक्षा सचिव जेम्स मॅटीस यांनी ट्रम्प हे अमेरिकन लोकात फूट पाडण्याचा उद्योग करत असून आपल्या अधिकाराचा गैरवापर करीत आहेत. प्रगल्भ व जाणते नेतृत्व अमेरिकेस देण्यात ते सातत्याने कमी पडत आहेत अशी टीका अध्यक्षांवर केली आहे.
एकंदरीत वर्णद्वेषाचे विष अमेरिकेतून कायमचे नाहीसे होण्यास सर्वसमावेशक प्रगल्भ नेतृत्व, पोलीस व सुरक्षा दलाचे प्रबोधन, जनतेत समता व सहिष्णुता आणण्यासाठी कृतिशील प्रयत्न यासह इतर उपाय योजनांची दीर्घकालीन गरज आहे.
अनिल आजगावकर, मोबा.9480275418