अध्याय चौदावा
भगवंतांनी उद्धवाला योगमार्गातील असनजय, प्राणायाम कसा साधायचा ते सविस्तर सांगितलं. पुढे म्हणाले, या अभ्यासामध्ये अत्यंत दक्ष राहिले तर योगाभ्यासाचे रहस्य सहजच हाती येते. ॐकाराचे स्मरण नष्ट झाल्यावर आकाराने अखंड उल्हास पावलेला प्रणवच स्फुरत असतो. त्याच्या आधाराने सहाही चक्र जिंकून झाली की, प्राण कुंडलिनीशक्तीच्या जोरावर व वैराग्यावर भर देत इडा व पिंगला ह्यांच्यामध्ये सुषुम्ना नाडीच्या द्वाराची वाट झपाटय़ाने ओलांडून पश्चिममार्गातील पहिले स्थान सर करतो. तेथे अत्यंत आनंदाने व उत्साहाने औटपीठ आणि गोल्हाट या दोन चक्रांचा मार्गही आक्रमण करून तो झपाटय़ाने पुढे जाऊ लागतो. मागची आठवण नाहीशी होते. इंद्रियांची वखवख संपते. गुणांची त्रिवेणी पार बुडून जाते आणि भ्रमरगुंफेच्या आंत जीव आणि शिव ह्यांची एकांतात गाठ पडते. मीतूपणाचा शेवट होतो आणि एकटा एकान्तच एकटेपणाने शिल्लक राहतो. अशा प्रकारे योगसामर्थ्याने बलवान झालेल्यानाच, माझे आत्मसुख मिळते. पण हा योगमार्गाचा रस्ता अत्यंत कठीण असून त्यात कष्टही फार आहेत. यात मोठमोठय़ा विघ्नांचा भयंकर त्रास आहे. म्हणून या योगाची प्राप्ती क्वचितच एखाद्याला होते. माझा भक्तीमार्ग मात्र तसा नव्हे त्यात विघ्नांची मुळी गोष्टच नाही आणि भक्तांनाही योगी लोकांना मिळते तेच स्थान प्राप्त होते, त्याचाही प्रकार तुला सांगतो. यासाठी प्रथम माझे ध्यान करावे यावर तुझे ध्यान कशासारखे आहे ? असा उद्धवाने प्रश्न केला. भगवंत म्हणाले, माझे सर्व अवयव सुडौल आहेत. मुखकमल अत्यंत शान्त आणि सुंदर आहे. चार मनोहर आजानु बाहू आहेत. अतिशय सुंदर व मनोहर गळा आहे. स्मितहास्याने शोभणारे गाल आहेत. दोन्ही समान कानामध्ये मकराकृती कुंडले तळपत आहेत. पावसाळय़ातील ढगाप्रमाणे श्यामवर्णाच्या शरीरावर पीतांबर शोभत आहे. वक्षःस्थळावर वरच्या भागी मुख आणि खाली दांडा, ह्याप्रमाणे हृदयकमळ आहे. फार उंच नव्हे व फार ठेंगणीही नव्हे, सर्व अवयव सारख्या प्रमाणात, बैठकही सपाट, अंगाला साजेशी बाळसेदार आंगलट, अशा उत्तम लक्षणांनी युक्त अशा माझ्या मूर्तीचे चिंतन करावे.
मूर्ति आपल्या समोरासमोर तोंड करून उभी आहे असे मनात आणावे. मूर्तीचे मुखकमल प्रसन्न असून अत्यंत रमणीय असल्याने मूर्तीचं मुख पाहताच हृदयामध्ये आनंदीआनंदच भरून जातो. मूर्तीचे सविस्तर वर्णन सांगतो. ज्याप्रमाणे कमळाच्या मोठमोठाल्या पाकळय़ा असाव्यात, त्याप्रमाणे कानापर्यंत पोचणारे विशाल नेत्र आहेत. काजळाने रेखाटल्याप्रमाणे काळय़ा भोर भिवया असून त्या धनुष्याकृती आहेत. काळे सावळे कपाळ शोभिवंत असून त्यावर पिवळे चंदन चर्चिलेले आहे आणि त्याच्यामध्ये कस्तूरीचे दोन टिळे असून कुंकुमांकित अक्षता लावलेल्या आहेत.
नाक आणि कपाळ ही भव्य आहे. कपाळाच्या दोहो बाजूंचे दोन उंचवटे तेजःपुंज आहेत. तोंड नाजूक असून कोवळे आहे आणि ओठ पोवळय़ाप्रमाणे लालसर आहेत. द्वितीयेच्या चंद्राची घवघवीत कोर असावी, त्याप्रमाणे अत्यंत सुंदर हनुवटी आहे. भक्तरूपी चकोरास केवळ चंद्रच वाटेल असे सुकुमार व मनोहर तोंड आहे.
ज्याप्रमाणे हिऱयाचे तेज किंवा डाळिंबाच्या दाण्यांचे तेज असते, त्याप्रमाणे मुखात सतेज दंतपंक्ती असून बोलताना दात झळकत आहेत. दोहीकडे दोन समान व सुंदर कान असून मत्स्याकृती कुंडले हालत आहेत. गालातल्या गालात मनोहर हास्य असून, कंठाची आकृती शंखासारखी आहे.
गळय़ाला तीन वळय़ा स्पष्ट असून त्याच्यामध्ये कौस्तुभमणी शोभत आहे. त्याच्या प्रकाशाच्या तेजापुढे सूर्यसुद्धा फिका पडेल ! स्वभावतःच भुजंगाप्रमाणे दिसणारे आजानुबाहु असे चार हातांचे चार दंड आहेत. वक्षःस्थळ विशाल असून त्यावर श्रीवत्साचे चिन्ह आहे. हृदयावर दोहों बाजूंना श्रीवत्स व श्रीनिकेतन आहे. उदर खोल असून त्यावर तीन वळय़ा, आणि यशोदेने दाव्याने बांधून ठेवल्यामुळे त्या बंधनाचे त्यावर चिन्ह आहे !
क्रमशः