16 जानेवारी 2021 पासून देशभर कोरोना लसीकरण सुरू झाले आहे. ऑक्सफर्ड/अस्ट्रा झेनिक यांनी शोध लावलेली व सिरम इन्स्टिटय़ूटने भारतात बनवलेली कोव्हिशिल्ड 0.5 मी.ली. लस अग्रभागी काम करणाऱया डॉक्टर्स, नर्स, आरोग्य सेवकांना मोफत दिली जात आहे. या सोबतच भारतीय बनावटीची भारत बायोटेक कंपनीने बनवलेली कोव्हॅक्सिन अशा दोन लशी सध्या भारतात अत्यावश्यक गरज म्हणून उपलब्ध झाल्या आहेत.
भारत बायोटेकने तयार केलेली लस ही अजून संशोधनाच्या तिसऱया टप्प्यात असल्याने त्याबद्दल मतमतांतरे दिसून येतात. या लसीचा वापर करताना ही लस कोणी घ्यावी व कोणी घेऊ नये याची नियमावली भारत बायोटेक कंपनीने प्रसिद्ध केली आहे. त्यामुळे संपूर्ण अभ्यास पूर्ण झाल्यानंतरच लस घेतली जावी असे वाटते. याचेही संशोधन सुरक्षित व परिणामी लस असेच आहे. जगात उपलब्ध असणाऱया विविध कंपन्यांनी तयार केलेल्या ‘कोरोना लस’ या वेगळय़ा प्रकारे कार्य करून रोग प्रतिकारक शक्ती (Immunity) कमी जास्त प्रमाणात वाढवत असतात. प्रत्येक लस वेगळी आहे. प्रत्येक लसीचे रोगप्रतिकारक शक्ती निर्माण होण्याचे प्रमाण वेगवेगळे आहे.
सध्या भारतात जास्त प्रमाणात वापरली जाणारी सिरम इन्स्टिटय़ूटने बनवलेली कोव्हिशिल्ड ही लस, कोरोना व्हायरसचे जेनेटिक मटेरियल, चिंपांझीच्या शरीरातील कॅरियर व्हायरससोबत मिसळून बाहेरून (प्रोटीन) आपल्या शरीरात सोडली जाते आणि त्याच्या विरोधात आपल्या शरीरात रोग प्रतिकारक शक्ती तयार होते व ही प्रतिकारक शक्ती शरीरात आलेल्या व्हायरसचा प्रतिकार करते व आपणास कोरोना पासून 60 ते 70 टक्के संरक्षण मिळू शकते.
या लसीचे 28 दिवसांच्या अंतराने दोन डोस द्यावेत असे सरकारने सुचवले आहे.
दुसऱया डोसनंतर जवळपास 90 टक्के रोगप्रतिकारक शक्ती तयार होते असे संशोधनात आढळून आले आहे. सीरमने बनवलेली कोव्हिशिल्ड ही लस अत्यंत उपयुक्त, सुरक्षित समजली जाते. यांची साठवणूक ही 2 ते 8 डिग्री सेल्सिअस तापमानामध्ये होऊ शकते. 18 वर्षावरील व सर्व ज्ये÷ नागरिकांना ही लस दिली जाऊ शकते.
माध्यमातून अनेक उलटसुलट बातम्या ऐकल्याने आपण लस घ्यावी की नको, आपल्याला त्याची रिऍक्शन येईल का अशी भीती अनेकांना वाटायला लागली आहे.
शुक्रवारी सकाळी प्राथमिक आरोग्य केंद्रातून मी सीरमची कोव्हिशिल्ड लस घेऊन आलो. ही लस डाव्या हाताच्या दंडावर दिली जाते व त्यानंतर अर्धा तास काही मोठी (Anaphylaxis) ऍलर्जिक रिऍक्शन येते का यासाठी दवाखान्यात थांबवून घेतले जाते. आपण लस घेतल्याचा संदेश आपल्या मोबाईलवर येतो. 28 दिवसानंतर दुसऱया लसीसाठी येण्यास सांगितले जाते. लसीकरणानंतर गंभीर परिणाम पहिल्याच दिवशी दिसू शकतात अन्यथा नंतर नाही. हे गंभीर परिणाम दिसण्याचे प्रमाण अगदी नगण्य आहे.
लसीचे प्रतिकूल परिणाम
पुढे दोन दिवस अंगदुखी, थंडी ताप, सर्दी, डोकेदुखी, मळमळ, सूज, खाज अशा प्रकारच्या तक्रारी काहींना येऊ शकतात. यासाठी Mefenamic acid 500mg. अथवा Paracetamol 500 mg गोळय़ा दिवसातून दोन वेळा काही काळासाठी आपल्या डॉक्टरांच्या सल्ल्याने घेऊ शकता. लसीकरणानंतर अशी वरील काही लक्षणे येणे म्हणजे लसीकरण योग्य झाले आहे याचा पुरावा असतो.
ज्या व्यक्तीला लसची रिऍक्शन येऊ शकते असे वाटते त्यांनी काळजी म्हणून जगप्रसिद्ध अलर्जी तज्ञ डॉ. मोनिका वासुदेव (यु.एस.ए) यांनी काही मार्गदर्शक औषधे सांगितली आहेत, (H1, H2 blocker) त्याचा वापर आपल्या डॉक्टरांच्या सल्ल्याने करू शकता Tab. Montelukast 10mg + Levocetrizin 5mg रोज एक गोळी. यासोबतच Ranitidine 150mg किंवा Famotidine 40mg ची रोज एक गोळी. लस घेण्यापूर्वी दोन दिवस व लस घेतल्यानंतर एक दिवस अशा वरील दोन्ही गोळय़ा एकत्र घ्याव्यात. यामुळे लशीची रिऍक्शन येण्याचे प्रमाण खूप कमी होते, असे तज्ञांचे मत आहे.
जे लोक खूप वयस्कर आहेत, ज्यांना रक्त पातळ होण्याची, साखर, कोलेस्टेरॉलवरील औषधे चालू आहेत, किडनी विकार, कॅन्सर, अशा कोमॉरबिड, हाय रिस्क पेशंटना कोरोना लस देण्यापूर्वी लसचा अपाय होऊ नये म्हणून भारतातील सुप्रसिद्ध वैद्यकीय तज्ञ पद्मश्री डॉ. के. अग्रवाल यांनी मार्गदर्शन केले आहे. त्यांच्या मते Colchicine (Anti inflammatory) सोबत Mafanamic acid (nlrp inhibitors) व अस्पिरिन गोळय़ा लस देण्यापूर्वी घेतल्यास वयस्कर लोकांना लसमुळे होणारा वाईट परिणाम टाळला जाऊ शकतो असे त्यांनी वैयक्तिक मत मांडले आहे.
सध्या सर्वत्र सुरू असलेल्या लसीकरणाच्या डोसमुळे शरीरात कोविड आजारावरची रोग प्रतिकारक शक्ती व अँटीबॉडीज शरीरात तयार होऊन आपणास संरक्षण मिळणार आहे. सध्या लसीला पर्याय म्हणून अमेरिकेतील रिजनरॉन व ईलायलिली कंपनीने कृत्रिमरित्या प्रयोगशाळेत ‘मोनोक्लोनल अँटीबॉडीज’ बनवल्या आहेत. याचा उपयोग लसप्रमाणे शरीरात देता येतो. याचा वापर केल्याने शरीरात 80 टक्के अँटीबॉडीज वाढवून शरीराचे कोरोनापासून संरक्षण होते. ज्यांना लस देता येत नाही अशा वयस्कर, हाय रिस्क, कोमॉरबिड पेशंटसाठी सध्याची लस न टोचता, या तयार अँटीबॉडीज शरीरात देऊन कोरोनाला प्रतिबंध करता येऊ शकतो. आज ना उद्या ही तयार अँटीबॉडीज इंजेक्शन्स परदेशातून भारतात उपलब्ध होऊ शकतात.
आपण लस घेऊन काही प्रमाणात सुरक्षितता आली असली तरी मास्क वापरणे, सॅनिटायझरचा वापर करणे, सुरक्षित अंतर राखणे हे अत्यंत गरजेचे आहे. लसीचे प्रतिकूल परिणाम होण्याची भीती व त्याच्या सुरक्षिततेची खात्री नसणे या दोन कारणांमुळे लोक लसीकरणास घाबरत आहेत. आयसीएमआरनुसार 70 टक्के लोक लसीकरणासाठी साशंक आहेत, त्यांना लसीसंबंधी माहिती नसणे हे त्यामागचे कारण आहे यासाठी लोकांमध्ये जागृती गरजेची आहे. मनात भीती न बाळगता लस घ्या व आपल्या तज्ञ डॉक्टरांच्या संपर्कात राहा.
डॉ. संजय पंतबाळेकुंद्री, अकोळ