संजीव खाडे, कोल्हापूर
अवकाशात असणाऱ्या आकाशगंगेत नवीन ताऱ्यांची निर्मिती होत असते. या नवीन तारे निर्माण करणाऱ्या तेजोमेघाला ओरायन नेबुला म्हणतात. आपल्या पृथ्वीपासून तब्बल 1344 प्रकाशवर्ष लांब, दूर असणाऱ्या एका दुर्मीळ अशा ओरायन नेबुला अत्यंत महत्वाचे असे निरीक्षण शिवाजी विद्यापीठाच्या पन्हाळा येथील अवकाश संशोधन केंद्राने दोनच दिवसांपूर्वी नोंदवले. विशेष म्हणजे पंधराशे वर्षांपूर्वी (दीड हजार वर्षांपूर्वी) या ओरायन नेबुलातून निघालेला प्रकाश किरण आता आपल्याला पृथ्वीवर पोहचला आहे. याचा अर्थ असा की, दीडहजार वर्षांपूर्वीचा प्रकाश किरण पृथ्वीवासीयांना पाहण्यास मिळत आहे. खगोलशास्त्रातील अत्यंत दुर्मीळ आणि सर्वांनी पाहावी, अशी ही घटना आहे.
दरम्यान, एकीकडे आरोयन नेबुलाचे दर्शन घडत असताना सूर्यास्तानंतर पृथ्वीच्या चंद्राच्या बाजूने बुध, शुक्र, गुरू, शनी, मंगळ, युरेनस, नेपच्युन रात्रीच्या आकाशात एका रेषेत मार्गस्थ होत असतानाचे निरीक्षण नेंदवत असताना संशोधक विद्यार्थ्यांना अवकाशात जणू ग्रहांचे सम्मेलन भरल्याची अनुभती आली.
प्रदूषण घटल्याने दर्शन शिवाजी विद्यापीठाच्या पन्हाळ्यावरील अवकाश संशोधन केंद्रातून अवकाशातील खगोलीय घडामोडींवर लक्ष ठेवून त्याचे निरीक्षण केले जाते. त्याच्या नेंदी केल्या जातात. पुढे त्या संशोधनाच्या प्रक्रियेत महत्वाच्या ठरतात. वर नमूद केलेल्या खगोलीय घटनांचे निरीक्षण वास्तविक गेल्या वर्षी नोव्हेंबर, डिसेंबरमध्ये होणार होते. पण प्रदूषण, धुळीकण, आर्द्रता असल्याने आकाश निरभ्र नसल्याने निरीक्षणात अडथळे आले होते. फेब्रुवारीपर्यंत अडथळ्यांची स्थिती कायम राहिली. मार्चच्या उत्तरार्धात प्रदूषण, आर्द्रता आणि धुळीकणाचे प्रमाण घटले. आकाश निरभ्र असल्याने निरीक्षणाला पोषक स्थिती निर्माण झाली. त्याचा लाभ उठवत शिवाजी विद्यापीठातील फिजिक्स, अॅस्ट्रोफिजिक्सच्या संशोधक विद्यार्थ्यांनी निरीक्षण करण्याचे नियोजन केले. त्यानुसार पन्हाळ्यावरील अवकाश संशोधन केंद्रातील दुर्बीणी व इतर साहित्याच्या माध्यमातून संशोधन सुरू केले. 28 मार्च या संशोधक विद्यार्थी आणि त्यांच्या मार्गदर्शकांना सूर्यास्त ते सुर्योदयापर्यंत खगोलीय अविष्कारांचे दर्शन झाले. दुर्मीळ खगोलीय घटना पाहता आल्या.
दीडहजार प्रकाशवर्ष दूर असलेल्या आरोयन नेबुलाचे दर्शन
आकाशगंगेत नवनवीन ताऱ्यांची निर्मिती होत असते. ज्या ठिकाणी नवे तारे निर्माण होतात त्याला खगोलशास्त्रात ओरायन नेबुला असे म्हणतात. (रात्रीच्या वेळी आकाशात दिसणारा दूरवरच्या तारकासमुहाचा किंवा वायूचा किंवा धुलिकणांच प्रकाशमान पट्टा, तेजोमेघ, अभ्रिका असे ओरायन नेबुलाचे खगोलशास्त्रात वर्णन केले जाते.). या विषयी माहिती देताना शिवाजी विद्यापीठाच्या फिजिक्स विभागातील संशोधक, शास्त्रज्ञ डॉ. राजीव व्हटकर यांनी सांगितले, खगोलशास्त्र हायड्रोजन वायूचा ढग असलेल्या आकाशगंगेतील भागाला ओरायन नेबुला म्हटले जाते. या ठिकाणी स्फोट होत असतात. त्यातून नवनवीन ताऱ्यांची निर्मित होत असते. हा नेबुला आपल्या पृथ्वीपासून तब्बल 1344 प्रकाशवर्षे दूर, लांब अंतरावर आहे. नेबुलातून निघालेला प्रकाश किरण पृथ्वीवर पोहचण्यास पंधरावर्षे लागतात. निरीक्षणात आम्हाला जो ओरायन नेबुला दिसला. त्यातून निघालेला प्रकाश किरण जो पृथ्वीवर पोहचला आहे, तो पंधराशे वर्षांपूर्वीचा आहे. तो आपल्याला आज दिसतो आहे. ही घटना खगोलीय निरीक्षणात अत्यंत दुर्मीळ आणि संशोधानच्या दृष्टीने अत्यंत महत्वाची आहे. यातून नजीकच्या काळात आकाशगंगेत नवी माहिती पुढे येऊ शकते.
सूर्यमालेतील ग्रह सूर्याच्या एका बाजूला एकत्रित येण्याचा योग
एकीकडे ओरायण नेबुलाचे दुर्मीळ दर्शन निरीक्षणात दिसत असताना आणखीन एक दुर्मीळ योग निरीक्षणात नोंदवला गेला. सूर्यमालेतील ग्रह एका विशिष्ट वेळी सूर्याच्या एकाच बाजूला एकत्र येतात तेव्हा सामान्यत: याकडे दुर्मिळ घटना म्हणून पाहिले जाते. 28 मार्च रोजी बुध, शुक्र, मंगळ, गुरू आणि युरेनस हे पाच मुख्य ग्रह मंगळवारी सूर्यास्तानंतर पृथ्वीच्या चंद्राच्या बाजूने रात्रीच्या आकाशात एका रेषेत मार्गस्थ होताना निरीक्षणात नेंदवले गेले. त्याचबरेबर शनी आणि नेपच्युनचेही दर्शन घडले. युरेनस उघड्या डोळ्यांनी दिसला. तर दुर्बिणीतून इतर ग्रहांचे दर्शन झाले. शनी ग्रहावरील कडे, गुरू ग्रहावरील वादळाचे चित्र, शुक्र ग्रहाची कोर (चंद्रकोरी प्रमाणे) निरीक्षणात संशोधक विद्यार्थ्यांनी पाहिली. शुक्र आणि गुरूचे तेजस्वीपणे चमकणे संशोधकांना वेगळा आनंद मिळवून देणारे ठरले, असेही डॉ. राजीव व्हटकर यांनी माहिती देताना सांगितले.
ओरायन नेबुलाचे वस्तुमान सूर्याच्या दोनहजार पटीने जादा
ओरियन नेबुला आकाशगंगेत वसलेला एक तेजोमेघ आहे. ओरियनच्या नक्षत्रात हा सर्वात तेजस्वी तेजोमेघांपैकी एक आहे आणि रात्रीच्या आकाशात उघड्या डोळ्यांना 4.0 तीव्रतेसह दृश्यमान (दिसतो) आहे. तो 1,344 प्रकाश-वर्षे इतके दूर आहे. प्रचंड तारा निर्मिती होणार आणि पृथ्वी पासूनचा सर्वात जवळचा हा तेजोमेघ (ओरायन नेबुला) आहे. त्याचे वस्तुमान सूर्याच्या सुमारे 2,000 पट आहे. तेजोमेघच्या (ओरायन नेबुला) अभ्यासाद्वारे हायड्रोजन वायू आणि धुळीच्या कानांच्य ढगातून तारे आणि ग्रह प्रणाली कशी तयार होतात या बद्दल अधिकची माहिती मिळते.
पन्हाळ्यावरील अवकाश संशोधानात काही ग्रह उघड्या डोळ्यांनी दिसले. काहींसाठी मात्र अत्याधुनिक दुर्बिणीचा वापर करावा लागला. यावेळचे निरीक्षण हे संशोधक विद्यार्थ्यासाठी अत्यंत महत्वाचे ठरले. भविष्यात संशोधानासाठी ते उपयुक्त ठरणार आहे. अकाश निरभ्र राहिले, तर पुढील दोन तीन दिवस निरीक्षण करता येणे शक्य आहे. त्याचा लाभ खगोलप्रेमींना मिळवून देण्यासाठी नियोजन सुरू आहे. त्याबाबत माहिती दिली जाईल.
डॉ. राजीव व्हटकर, भौतिकशास्त्र विभाग, शिवाजी विद्यापीठ