अंतराळाच्या क्षेत्रात महासत्ता असलेल्या अमेरिका, रशिया अन् चीनच्या तोडीस तोड भारतही आता कामगिरी करत आहे. भारताच्या या कामगिरीचे प्रतीक मंगळयानासोबत आता चांद्रयान-3 ठरणार आहे. चांद्रयान-3 मोहिमेकरता सुमारे 615 कोटी ऊपयांचा खर्च आला आहे. तर आदिपुऊष या चित्रपटासाठी 700 कोटी ऊपये खर्च करण्यात आले होते. अत्यंत कमी खर्चात महत्त्वाकांक्षी मोहीम साकारणे हे इस्रोचे वैशिष्ट्या जगासाठी आश्चर्यकारक ठरले आहे.
महत्त्वाकांक्षी अंतराळ झेप
चांद्रयान-3 ला लाँच व्हेईकल मार्क-3 द्वारे शुक्रवारी दुपारी 2.35 वाजता प्रक्षेपित करण्यात आले आहे. चांद्रयान-3 चा रोव्हर चंद्राच्या पृष्ठभागावर उतरल्यावर स्वत:चे कार्य सुरू करणार आहे. हा रोव्हर इस्रोच्या वैज्ञानिकांना चंद्राच्या पृष्ठभागाशी निगडित डाटा पाठवित राहणार आहे. चंद्राच्या पृष्ठभागाच्या संरचनेपासून पाण्याच्या अस्तित्वाबद्दल हा रोव्हर माहिती देणार आहे.
चांद्रयान-3 मोहिमेसाठी आलेला एकूण खर्च सुमारे 75 दशलक्ष डॉलर्सचे म्हणजेच 615 कोटी रुपये इतका आहे. चांद्रयान-3 चा लँडर 23 किंवा 24 ऑगस्ट रोजी चंद्राच्या पृष्ठभागावर सॉफ्ट लँडिंग करणार आहे. म्हणजेच एकूण 42 दिवसात चांद्रयान-3 चंद्राच्या पृष्ठभागावर पोहोचणार आहे. चांद्रयान-3 प्र्रथम चंद्राच्या कक्षेत पोहोचेल आणि मग त्याच्याभोवती फिरत चंद्राच्या पृष्ठभागावर लँड करणार आहे.
चांद्रयान-3 मोहिमेत प्रोपल्शन, लँडर आणि रोव्हर असे तीन मुख्य हिस्से आहेत. या मोहिमेत इस्रोच्या विविध विभागांच्या शेकडो वैज्ञानिकांनी योगदान दिले आहे. प्रक्षेपणाच्या सुमारे 16 मिनिटांनी रॉकेटने चांद्रयान-3 ला सुमारे 179 किलोमीटर अंतरावर इजेक्ट केले आहे. यानंतर अंतराळयान पृथ्वीच्या कक्षेत 5-6 वेळा फिरत राहणार आहे. मग अंतराळयानाला हळूहळू चंद्राच्या कक्षेत स्थापित केले जाणार आहे. यानंतर प्रोपल्शन मॉड्यूल लँडरसोबत मोठ्या वेगाने चंद्राच्या कक्षेत जाण्याचा एक महिन्याचा दीर्घ प्रवास सुरू करणार आहे. यानंतर प्रोपल्शन मॉड्यूल चंद्राच्या पृष्ठभागापासून 100 किलोमीटर वरपर्यंत जाणार आहे.
चांद्रयान-3 सुमारे 3.84 लाख किलोमीटरचे अंतर गाठणार आहे. चांद्रयान-3 चंद्राच्या दक्षिण ध्रूवावर उतरणार आहे. चंद्राचा दक्षिण ध्रूव हा उत्तर ध्रूवापेक्षा आकाराने मोठा आहे. तसेच चंद्राच्या या हिस्स्यात पाण्याचे अस्तित्व असल्याची शक्यता वर्तविण्यात येते. तेथेच शॅडो एरिया देखील दिसून येतो.
अंतराळ संशोधनात नवी भरारी
लँडिंगमधील कुठलीही चूक 96 मिलिसेकंदांमध्ये सुधारणार विक्रम लँडर
चांद्रयान-3 चे यशस्वीपणे प्रक्षेपण झाले असून 23-24 ऑगस्टदरम्यान कुठल्याही क्षणी चांद्रयान-3 चंद्राच्या दक्षिण ध्रूवावर मँजिनस-यू क्रेटरनजीक उतरणार आहे. चांद्रयान-3 ला एलव्हीएम-एम4 रॉकेट 179 किलोमीटर उंचीवर घेऊन गेला, त्यानंतर त्याने चांद्रयान-3 याला पुढील प्रवासासाठी अंतराळात लोटले असून याकरता रॉकेटला केवळ 16.15 मिनिटांचा कालावधी लागला आहे. यावेळी चांद्रयान-3ला एलव्हीएम3 रॉकेटने ज्या कक्षेत सोडले आहे ती 170×36,500 किलोमीटरयुक्त अंडाकृती जियोसिंक्रोनस ट्रान्सफर ऑर्बिट (जीटीओ) आहे. मागील वेळी चांद्रयान-2 ला 45,575 किलोमीटरच्या कक्षेत पाठविण्यात आले होते. चांद्रयान-3 ला अधिक स्थिरता प्रदान करता यावी म्हणून यावेळी वेगळ्या कक्षेची निवड करण्यात आली आहे.
170×36,500 किलोमीटरच्या अंडाकृती जियोसिंक्रोनस ट्रान्सफर ऑर्बिटद्वारे चांद्रयानाचे ट्रॅकिंग आणि ऑपरेशन अधिक सुलभ ठरणार आहे. चंद्राच्या दिशेने प्रवास सुरू करण्यापूर्वी चांद्रयान-3 पृथ्वीच्या भोवती कमीतकमी 5 प्रदक्षिणा घालणार आहे. प्रत्येक प्रदक्षिणेची कक्षा अधिक मोठी असणार असून याद्वारे इंजिन सुरू करण्यात येणार आहे.
5 ऑगस्टला चंद्राच्या कक्षेत
चांद्रयान-3 ला मग ट्रान्स लूनर इंसरशन (टीएलआय) कमांड दिले जातील. त्यानंतर चांद्रयान-3 सोलर ऑर्बिटवर प्रवास करणार आहे. 31 जुलैपर्यंत टीएलआय पूर्ण करण्यात येईल. त्यानंतर चांद्रयान सुमारे साडेपाच दिवसांपर्यंत चंद्राच्या दिशेने प्रवास करणार आहे. चंद्राच्या बर्हिगत कक्षेत चांद्रयान-3 हा 5 ऑगस्टच्या आसपास प्रवेश करणार आहे. सुरळीत स्थिती राहिली तरच हे वेळापत्रक कायम राहणार आहे. एखादा तांत्रिक बिघाड उद्भवल्यास यातील कालावधी वाढू शकतो.
23 ऑगस्टला वेग मंदावणार
चांद्रयान-3 चंद्राच्या 100×100 किलोमीटरच्या कक्षेत पोहोचणार आहे. यानंतर विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोव्हर प्रोपल्शन मॉड्यूलपासून वेगळे होतील. त्यांना 100 किलोमीटर्रे30 किलोमीटरच्या अंडाकृती कक्षेत आणले जाईल. 23 ऑगस्टला डीबूस्ट म्हणजेच वेग मंदाविण्याची कमांड दिली जाणार आहे. यानंतर चांद्रयान-3 चंद्राच्या पृष्ठभागावर उतरण्यास सुरुवात करणार आहे.
लँडरच्या शक्तीत वाढ
यावेळी विक्रम लँडरच्या चारही पायांची शक्ती वाढविण्यात आली आहे. तसेच त्यात नवे सेंसर्स जोडण्यात आले आहेत. नवा सोलर पॅनेल बसविण्यात आला आहे. मागील वेळी चांद्रयान-2 च्या लँडिंग साइटचे क्षेत्रफळ 500 मीटर्रे500 मीटर इतक्या आकाराचे निवडण्यात आले होते. याच्या मध्यभागी विक्रम लँडर उतरविण्याची इस्रोची योजना होती. परंतु यावेळी लँडिंग साइटचे क्षेत्रफळ 4 किलोमीटर्रे2.5 किलोमीटर इतके ठेवण्यात आले आहे. म्हणजेच मागील वेळेच्या तुलनेत अधिक मोठ्या भागात चांद्रयान-3 मधील विक्रम लँडर उतरू शकणार आहे. तसेच संशोधनास सुरूवात करू शकणार आहे.
लँडिंगची जागा निवडणार
लँडिंगरसाठी योग्य जागेची निवड चांद्रयान-3 च करणार आहे. विक्रम लँडर यशस्वीपणे या भागात उतरावा असा प्रयत्न यावेळी असणार आहे. या लँडिंगवर नजर ठेवण्यासाठी चांद्रयान-2 चा ऑर्बिटर स्वत:चे कॅमेरे तैनात ठेवणार आहे. तसेच त्यानेच यावेळची लँडिंग साइट निवडण्यास मदत केली आहे.
चुका त्वरित सुधारणार
विक्रम लँडरचे इंजिन मागील वेळेपेक्षा अधिक शक्तिशाली आहे. मागीलवेळी अनेक तांत्रिक चुका झाल्या होत्या, त्याकरता पॅमेरा सर्वात मोठे कारण ठरला होता. पॅमेरा मोहिमेच्या अखेरच्या टप्प्यात सक्रीय झाला होता. याचमुळे यावेळी त्यात मोठी सुधारणा करण्यात आली आहे. यादरम्यान विक्रम लँडरचे सेंसर्स चुका कमीतकमी राहतील याकरता कामगिरी बजावणार आहेत. तसेच संबंधित चुका त्वरित सुधारल्या जाणार आहेत. या चुका सुधारण्यासठी विक्रम लँडरकडे 96 मिलिसेकंदांचा वेळ असणार आहे. याचमुळे यावेळी विक्रम लँडरमध्ये अधिक ट्रॅकिंग, टेलिमेट्री आणि कमांड अँटेना जोडण्यात आले आहेत. म्हणजेच चूक होण्याची शक्यता जवळपास नसल्यात जमा आहे.
संपर्क कसा होणार?
चांद्रयान-3 मोहिमेत यावेळी ऑर्बिटर पाठविण्यात आलेला नाही, तर स्वदेशी प्रोपल्शन मॉड्यूल प्रक्षेपित करण्यात आला. प्रोपल्शन मॉड्यूल लँडर आणि रोव्हरला चंद्राच्या कक्षेपर्यंत पोहोचविणार आहे. यानंतर ते चंद्राच्या चहुबाजूला 100 किलोमीटरच्या गोलाकार कक्षेत प्रदक्षिणा घालत राहणार आहे.
प्रोपल्शन मॉड्यूलमध्ये एस-बँड ट्रान्सपॉडर जोडण्यात आला असून तो इंडियन डीप स्पेस नेटवर्कशी (आयडीएसएन) थेट संपर्कात असणार आहे. म्हणजेच लँडर-रोव्हरकडून मिळालेला संदेश तो इस्रोपर्यंत पोहोचविणार आहे. संदेश पाठविण्याची प्रक्रिया देखील वेगळी असणार आहे. रोव्हर स्वत:च्या निदर्शनास येणाऱ्या बाबींबद्दल लँडरला मेसेज पाठविणार आहे. चांद्रयान-3 च्या प्रक्षेपणाच्या सुमारे 17 मिनिटांनीच त्याचे मॉनिटर केले जात आहे, तसेच त्याच्याशी संपर्क कायम राखला जाणार आहे. याचबरोबर त्याच्या मार्गक्रमणावर नजर ठेवली जात आहे.
लँडर संबंधित मेसेज थेट आयडीएसएन किंवा प्रोपल्शन मॉड्यूलला पाठविणार आहे. प्रोपल्शन मॉड्यूलमध्ये एस-बँड ट्रान्सपॉडरद्वारे कर्नाटकातील रामनगर जिल्ह्यात निर्माण करण्यात आलेल्या इंडियन डीप स्पेस नेटवर्कशी संपर्क साधणार आहे. आयडीएसएनमध्ये चार मोठे अँटेना आहेत. 32 मीटरचा डीप स्पेस ट्रॅकिंग अँटेना, 18 मीटरचा डीप स्पेस टॅकिंग अँटेना आणि 11 मीटरचा टर्मिनल टॅकिंग अँटेना याद्वारे हे संदेश प्राप्त होणार आहेत.
आयडीएसएन इस्रोच्या टेलिमेट्री, टॅकिंग आणि कमांड नेटवर्कचा (आयएसटीआरएसी) हिस्सा आहे. तेथे एस-बॅड आणि एक्स-बँडच्या ट्रान्सपाँडर्सद्वारे संदेश प्राप्त केला जातो. याच आयडीएसएनमध्ये इस्रो नेव्हिगेशन सेंटर आहे. जेथे आयआरएनएसएस सीरिजच्या सॅटेलाइट सिस्टीमद्वारे संदेश प्राप्त केले जातात. तसेच तेथे उच्च स्थिरता असणारे आण्विक घड्याळ देखील आहे. याच्या माध्यमतून देशाच्या 21 भूमिगत केंद्रांशी संपर्क आणि समन्वय साधला जातो.
आयडीएसएन इस्रोकडून प्रक्षेपित सर्व उपग्रह, चांद्रयान-1, चांद्रयान-2, नेव्हिगेशन सॅटेलाइट्स, कार्टोग्राफी सॅटेलाइट्सशी संपर्क साधतो. प्रोपल्शन मॉड्युलचे वयोमन 3-6 महिने अनुमानित आहे. प्रोपल्शन मॉड्यूल याहून अधिक काळ कार्यरत राहण्याचीही शक्यता आहे. हे मॉड्यूल तोपर्यंत आयडीएसएनद्वारे पृथ्वीशी संपर्क साधत राहणार आहे.
भारतीय ‘विक्रम’ करणार मूनवॉक
भारताच्या तिसऱ्या चांद्रमोहिमेला पूर्णपणे स्वदेशी स्वरुप लाभले आहे. चांद्रयान-2 चे टॅकिंग विदेशातून झाले होते. तर चांद्रयान-3 च्या लँडरला भारतातूनच ट्रॅक केले जाईल. बेंगळूरमध्ये इस्रोच्या टेलिमेट्री, टॅकिंग आणि कमांड नेटवर्क स्टेनशवरून चांद्रयान-3 च्या प्रत्येक हालचालीवर नजर ठेवली जाणार आहे. चांद्रयान-3 चा लँडर विक्रम 23 ऑगस्ट रोजी संध्याकाळी सुमारे 5.47 वाजता चंद्रावर लँड करण्याची शक्यता आहे. चांद्रयान-3 ने चंद्रावर यशस्वी लँडिंग केल्यास भारतात चंद्रावर उतरणाऱ्या निवडक देशांच्या गटात सामील होणार आहे. आतापर्यंत अमेरिका, रशिया आणि चीननेच ही कामगिरी केली आहे. चांद्रयान 23 ऑगस्ट रोजी चंद्रावर उतरणार आहे. पुढील 14 दिवस रोव्हर लँडरच्या चहुबाजूला 360 अंशात फिरत राहून अनेक परीक्षणं करणार आहे. रोव्हरच्या चालण्याने चंद्राच्या पृष्ठभागावर उमटणाऱ्या खुणा देखील लँडर इस्रोला पाठविणार आहे.
दक्षिण ध्रूवावर का उतरणार?
चांद्रयान-3 चा लँडर चंद्राच्या दक्षिण ध्रूवावर उतरणार आहे. चंद्राला गवसणी घालणाऱ्या अमेरिका, रशिया आणि चीनलाही अद्याप या भागात पाऊल ठेवणे जमलेले नाही. चंद्राच्या या भागाबद्दल अद्याप फारशी माहिती देखील समोर आलेली नाही. चांद्रयान-1 मोहिमेदरम्यान दक्षिण ध्रूवावरील बर्फाविषयी माहिती मिळाली होती. चंद्राचा दक्षिण ध्रूव आतापर्यंत मानवासाठी अज्ञातच राहिला आहे. याचा पृष्ठभाग उत्तर ध्रूवाच्या तुलनेत अधिक छायेत राहतो. येथे सूर्यकिरणे कधीच पोहोचत नाहीत. तर तापमान उणे 230 अंश सेल्सिअसपेक्षाही कमी असते. या हिस्स्यात पाण्याचे अस्तित्व असू शकते. चंद्राच्या दक्षिण ध्रूवात कोल्ड क्रेटर्स (ख•s)मध्ये प्रारंभिक सौर प्रणालीचे लुप्त जीवाश्म असू शकतात.
चांद्रयान2 पेक्षा किती वेगळे चांद्रयान-3
48 दिवसांमध्ये चंद्रावर पोहोचले होते चांद्रयान-2
23 दिवस चांद्रयान-2 कडून पृथ्वीला प्रदक्षिणा
7 दिवसांनी चंद्राच्या दिशेने मार्गक्रमण
13 दिवस चंद्राभोवती प्रदक्षिणा घातल्या
5 दिवस लँडर वेगळा होण्यास, डी-बुस्टिंगसाठी लागले
42 दिवसांमध्ये चंद्रावर लँड करणार चांद्रयान-3
चांद्रयान2 पेक्षा 6 दिवस अगोदर प्रवास पूर्ण होणार
चांद्रयान-2 मध्ये लँडर, रोव्हर आणि ऑर्बिटर होता. तर चांद्रयान-3 मध्ये ऑर्बिटर ऐवजी स्वदेशी प्रोपल्शन मॉड्यूल आहे. गरज भासल्यास चांद्रयान-2 च्या ऑर्बिटरची मदत घेतली जाणार आहे. प्रोपल्शन मॉड्यूल चांद्रयान-3 च्या लँडर-रोव्हरला चंद्राच्या पृष्ठभागावर उतरवून चंद्राच्या कक्षेत 100 किलोमीटर अंतरावरून प्रदक्षिणा घालत राहणार आहे. संपर्क व्यवस्थेसाठी चांद्रयान-3 कडून हे केले जाणार आहे.
मोहिमेचा उद्देश
?? चंद्रावर सेफ अन् सॉफ्ट लँडिंग
चांद्रयान-3 मोहिमेचा सर्वात पहिला उद्देश चंद्रावर सुरक्षित आणि सॉफ्ट लँडिंगची भारताची क्षमता सिद्ध करणे आहे. या मोहिमेचा उद्देश चंद्रावर अचूक लँडिंग क्षमता प्राप्त करण्यात भारताच्या तांत्रिक क्षमता जगाला दाखवून दणे आहे.
??रोव्हरचे संशोधन
चांद्रयान-3 पृथ्वीचा उपग्रह असलेल्या चंद्रावर संशोधन करण्याची क्षमता सिद्ध करण्यासाठी चंद्राच्या पृष्ठभागावर एक रोव्हर उतरविणार आहे. रोव्हर स्वत:च्या कार्यकक्षेत वैज्ञानिक प्रयोग करत राहिल आणि चंद्राच्या वातावरणासंबंधी बहुमूल्य डाटा जमविणार आहे.
??वैज्ञानिक प्रयोग
या चांद्रमोहिमेचे लक्ष्य चंद्राच्या लँडिंगस्थळी वैज्ञानिक प्रयोग करणे आहे. हा प्रयोग चंद्राच्या पृष्ठभागाची संरचना आणि भूवैज्ञानिक वैशिष्ट्यो आणि अन्य गुणधर्मांविषयी माहिती मिळवून देणार आहेत.
??तांत्रिक प्रगती
चांद्रयान-3 ला अन्य ग्रहांच्या मोहिमांसाठी आवश्यक नवे तंत्रज्ञान विकसित करणे आणि प्रदर्शित करण्याच्या दृष्टीकोनातून डिझाइन करण्यात आले आहे. हे अंतराळयान इंजिनियरिंग, लँडिंग सिस्टीम क्षमतांमध्ये प्रगतीत योगदान देणार आहे. अंतराळ विषयक तंत्रज्ञानातील भारताची कामगिरी या मोहिमेतून जगासमोर प्रदर्शित होणार आहे.
??लँडिंग साइट
चंद्राच्या दक्षिण ध्रूवावरील वातावरणाचे विश्लेषण करून चांद्रयान-3 लँडिंग साइटची ओळख पटविण्यास योगदान देणार आहे. ही माहिती भविष्यातील चांद्रमोहीम आणि भारताच्या संभाव्य मानवी मोहिमांसाठी महत्त्वपूर्ण ठरणार आहे.
??जागतिक वैज्ञानिक सहकार्य
चांद्रयान-3 कडून दक्षिण ध्रूवावरील संशोधनातून प्राप्त डाटा आणि निष्कर्ष जागतिक वैज्ञानिक समुदायासाठी अत्यंत प्रासंगिक ठरणार आहेत. जगभरातील वैज्ञानिक चंद्राच्या भूवैज्ञानिक प्रक्रिया आणि त्याच्या इतिहासाबद्दल माहिती प्राप्त करण्यासाठी निष्कर्षांचे विश्लेषण आणि अध्ययन करणार आहेत.
??आर्टेमिस-3 मोहिमेसाठी समर्थन
चांद्रयान-3 कडून होणारे दक्षिण ध्रूवावरील संशोधन अमेरिकेच्या आर्टेमिस-3 मोहिमेच्या उद्देशांच्या अनुरुप आहे. याचा उद्देश चंद्राच्या दक्षिण ध्रूवावर मनुष्य उतरविणे आहे. चांद्रयान-3 कडून जमविण्यात आलेला डाटा भविष्यातील आर्टेमिस मोहिमांसाठी मूल्यवान माहिती आणि समर्थन प्रदान करणार आहे.
??अंतराळप्रवासाची महत्त्वाकांक्षा
चंद्राच्या दक्षिण ध्रूवावर यशस्वी लँडिंग भारताचे तांत्रिक कौशल्य आणि अंतराळ संशोधनाच्या महत्त्वाकांक्षेला प्रदर्शित करणार आहे. चांद्रयान-3 पृथ्वी व्यतिरिक्त मानवी उपस्थितीचा विस्तार करणे आणि भविष्यातील अंतराळ मोहिमांसाठी मार्ग प्रशस्त करण्याच्या मोठ्या लक्ष्यांकरता योगदान देणार आहे.
??चंद्रावरील संशोधनाची निरंतरता
चांद्रयान-3 चंद्रावरील संशोधनाबद्दल भारताची निरंतर प्रतिबद्धता आणि चंद्राबद्दल मानवी ज्ञानाच्या विस्तारात याच्या योगदानाचे प्रतिनिधित्व करतो. मागील चांद्रमोहिमांच्या यशाच्या आधारावर हा प्रयत्न जागतिक अंतराळ संशोधन समुदायात भारताची स्थिती मजबूत करणार आहे.
दक्षिण ध्रूवावर संशोधन
चांद्रयान-3 चंद्राच्या दक्षिण ध्रूवावर उतरणारे पहिले मिशन असणार आहे. हा भाग स्वत:च्या स्थायी स्वरुपात छायायुक्त क्षेत्रांमुळे विशेष स्वारस्ययुक्त ठरला आहे. तेथे बर्फाच्या स्वरुपात पाणी असल्याचा अनुमान आहे. मोहिमेचे लक्ष्य या अज्ञात क्षेत्राच्या अद्वितीय भूविज्ञान आणि संरचनेचे अध्ययन करणे आहे.
उज्जैनमध्ये जलाभिषेक
चांद्रयान-3 मोहिमेला यश मिळावे म्हणून धार्मिक नगरी उज्जैनमध्ये पूजाविधी तसेच अभिषेक करण्यात आले आहेत. येथील सांदीपनि आश्रममध्ये कुंडेश्वर महादेव मंदिरात शुक्रवारी विशेष पूजा करण्यात आली आहे. शिवलिंगावर जलाभिषेक करत कुठल्याही विघ्नाशिवाय चांद्रयानाच्या लँडिंगसाठी मंत्रांचा जपही करण्यात आला.मंदिरात चांद्रयानाच्या मॉडेलला ठेवून पूजन करण्यात आले. विक्रम लँडरच्या सॉफ्ट लँडिंगसाठी प्रार्थनाही करण्यात आली. इस्रोचे प्रमुख डॉ. एस. सोमनाथ हे 24 मे रोजी उज्जैन येथे आले होते. त्यांनी महाकालेश्वर समवेत अन्य मंदिरांत जात दर्शन घेत प्रार्थना केली होती.
कुंडेश्वर महादेव मंदिरालाही त्यांनी भेट दिली होती. 12 ज्योतिर्लिंगांपैकी एक भगवान महाकालेश्वरला तिन्ही लोकांचा स्वामी मानले जाते. याचमुळे इस्रो प्रमुखांनी महाकाल मंदिरात चांद्रयान-3 च्या यशासाठी प्रार्थना केली होती अशी माहिती पंडित शैलेश व्यास यांनी दिली आहे.
130 हत्तींइतके ‘बाहुबली’चे वजन
चांद्रयान-3 सोबत बाहुबली रॉकेटने अंतराळाच्या दिशेने झेप घेतली आहे. बाहुबली रॉकेट चांद्रयान-3 याला चंद्राच्या कक्षेत स्थापित करणार आहे. याच रॉकेटने सुमारे साडेतीन वर्षांपूर्वी चांद्रयान-2 साठी यशस्वी कामगिरी केली होती. भारत आणि इस्रोकडून तयार करण्यात आलेला अत्यंत खास रॉकेट आहे.
या रॉकेटला बाहुबली म्हटले जाते, या रॉकेटचे वजन 642 टन इतके म्हणजेच 130 हत्तींएवढे आहे. तर याची उंची कुतुबमिनारपेक्षाही अधिक आहे. सुमारे 43.5 मीटर उंच म्हणजेच 15 मजली इमारतीइतकी याची उंची आहे. या रॉकेटने इस्रोच्या अनेक मोहिमांना यशस्वी स्वरुप प्राप्त करुन दिले आहे.
प्रत्यक्षात या रॉकेटचे नाव जियोसिंक्रोनस स्टँडिंग सॅटेलाइट लाँच व्हेईकल मार्क 3 म्हणजेच सीएसएलव्ही एमके3 आहे. इस्रोचे वैज्ञानिक याला बाहुबली असे संबोधितात. तसेच याला एलव्हीएम3 एम4 देखील म्हटले जाते. या रॉकेटकरता वापरले जाणारे इंधन देखील अत्यंत खास असते.
बाहुबली रॉकेटची वैशिष्ट्ये…
??हा आतापर्यंतचा भारताचा सर्वात शक्तिशाली प्रक्षेपक आहे, तसेच पूर्णपणे स्वदेशनिर्मित.
??हा भारताचा आतापर्यंतचा सर्वात वजनी प्रक्षेपक असून याचे वजन 642 टन इतके आहे.
??हा भारताचा इस्रोकडून निर्मित सर्वाधिक उंचीचा प्रक्षेपक आहे, प्रक्षेपकाची उंची 43.3 मीटर
??4 टन वजनी उपग्रह देखील अंतराळात नेण्यास सक्षम, लो अर्थ ऑर्बिटमध्ये 10 टन वजनी उपग्रह नेण्याची बाहुबलीमध्ये क्षमता
??बाहुबली प्रक्षेपकात शक्तिशाली क्रायोजेनिक इंजिन सी25 चा वापर झाल्याने मोठी क्षमता.
??एस200 रॉकेट बुस्टरचा यात अंतर्भाव, विक्रम साराभाई अंतराळ केंद्रात प्रक्षेपकाची निर्मिती
शुक्रवारी दुपारी प्रक्षेपण झाल्यावर बाहुबली रॉकेटचा प्रारंभी वेग 1627 किलोमीटर प्रतितास इतका होता. प्रक्षेपणाच्या 108 सेकंदांनी 45 किलोमीटरच्या उंचीवर याचे लिक्विड इंजिन स्टार्ट होत रॉकेटचा वेग 6,437 किलोमीटर प्रतितास इतका झाला. आकाशात 62 किलोमीटरच्या उंचीवर पोहोचल्यावर दोन्ही बुस्टर रॉकेटपासून वेगळे झाले आणि रॉकेटचा वेग 7 हजार किलोमीटर प्रतितास इतका झाला होता. यानंतर सुमारे 92 किलोमीटरच्या उंचीवर चांद्रयान-3 ला वायुमंडळापासून वाचविणारी हीट शील्ड विभक्त झाली. 115 किलोमीटरच्या अंतरावर याचे लिक्विड इंजिनही वेगळे झाले आणि क्रायोजनिक इंजिन कार्यान्वित झाले तसेच यावेळी त्याचा वेग 16 हजार किलोमीटर प्रतितास इतका होता. क्रायोजेनिक इंजिनने रॉकेटला 179 किलोमीटरपर्यंत उंचीवर नेल्यावर याचा वेग 36,968 किलोमीटर प्रतितास इतका होता.
रॉकेट वुमनऋतू करिधाल
चांद्रयान-3 च्या यशस्वी लँडिंगची जबाबदारी एका महिला वैज्ञानिकाच्या हातात आहे. इस्रो वैज्ञानिक ऋतू करिधाल या चांद्रयान-3 च्या मिशन डायरेक्टर आहेत. देशाच्या या महत्त्वपूर्ण मोहिमेची जबाबदारी सांभाळणाऱ्या करिधाल सध्या चर्चेत आल्या आहेत. यापूर्वी करिधाल या मंगळयान मोहिमेच्या डेप्युटी ऑपरेशन डायरेक्टर राहिल्या आहेत. शिक्षण घेत असतानाच ऋतू करिधाल यांना अंतराळाविषयी मोठे स्वारस्य होते. याचमुळे त्यांनी याच क्षेत्रात कारकीर्द घडविण्याचा निर्णय घेतला होता. ऋतू करिधाल यांनी लखनौत शिक्षण घेतले आहे. लखनौमध्ये भौतिकशास्त्रात एमएससी पूर्ण केल्यावर ऋतू करिधाल यांनी बेंगळूर येथील इंडियन सायन्स इन्स्टीट्यूटमध्ये प्रवेश घेतला होता. येथेच त्यांनी अंतराळशास्त्रात प्राविण्य मिळविले. ऋतू करिधाल यांची प्रतिभा पाहून त्यांना इस्रोमध्ये नियुक्ती मिळाली. या युवा वैज्ञानिकाने यानंतर अनेकदा कामगिरी फत्ते केली आहे. 2007 मध्ये त्यांना युवा वैज्ञानिक पुरस्कारही प्रदान करण्यात आला होता.
अत्यंत कमी वयात करिधाल यांची योग्यता आणि कामगिरीने त्यांना मोठ्या वैज्ञानिकाचा दर्जा मिळवून दिला आहे. देशाच्या अनेक अंतराळ मोहिमांमध्ये त्यांची महत्त्वाची भूमिका राहिली आहे. याचमुळे त्यांना भारताच्या ‘रॉकेट वुमन’ म्हटले जाते. सध्या त्यांच्याकडे चांद्रयान-3 मोहिमेची महत्त्वाची जबाबदारी सोपविण्यात आली आहे.