अस्वच्छ दूध कट्टा संवर्धनाची तातडीची गरज; आता रस्त्यावरच दूध पिळणे सुरु
सुधाकर काशीद- कोल्हापूर
है…या. है….या. ही आरोळी म्हणजे कोल्हापूरच्या दूध कट्टय़ाची पारंपरिक ओळख आहे. या शब्दाचा कोल्हापूरकरांनी केलेला अपभ्रंश म्हणजे है…. या. पण आता काळाच्या ओघात दूध कट्टा नावालाच राहिला आहे. कोल्हापुरात दूध कट्टय़ावर म्हशीचे ताजे धारोष्ण दूध मिळते. अशी देशभरात जरूर वेगळी ओळख आहे. पण प्रत्यक्षात कट्टय़ावर शेणाची इतकी घाण की म्हशी पिळणे कट्टय़ाऐवजी रस्त्यावर चालू आहे. दूध कट्टा हे कोल्हापूरचे वेगळे वैशिष्टय़ सांगणारे गंगावेशीतील ठिकाण. पण आता दूध कट्टा पर्यटकांना दाखवला तर पर्यटक दुधाला तोंड लावणार नाही अशी तिथली अवस्था आहे. त्यामुळे दूध कट्टय़ाचे तातडीने नूतनीकरण गरजेचे आहे. नाहीतर डोळ्या देखत पारंपरिक दूध कट्टा काळाच्या ओघात गुडुप होणार आहे.
कोल्हापूरची जी वेगवेगळी वैशिष्टय़े आहेत. त्यात कोल्हापूरच्या दूध कट्टय़ाचा समावेश आहे. येथे म्हशीचे धारोष्ण दूध मिळते. व ग्रिहाईकासमोर दूध पिळून ते दिले जाते. ही परंपरा शेकडो वर्षाची आहे. कोल्हापूर हे जुन्या काळात तसे मोठे खेडेच होते. त्यामुळे उत्तरेश्वर, बुधवार, शुक्रवार, शनिवार, मंगळवार, शिवाजी पेठ, रंकाळा, दुधाळी या भागात म्हशी पालन व दूध दुभते हेच उदरनिर्वाहाचे साधन होते. त्यामुळे सकाळ संध्याकाळ म्हशीचे दूध काढावे लागत होते. व त्यासाठी गंगावेशेतील दूध कट्टा हे मध्यवर्ती ठिकाण होते.
हा दूध कट्टा नगरपालिकेने शंभर वर्षांपूर्वी बांधला. तेथे म्हशी बांधण्यासाठी लोखंडी रेलिंग, पत्र्याचे शेड, शेण व घाण राहू नये म्हणून दगडी फरशा अशा सोयी केल्या. शर्यतीत गाजलेल्या गोकुळ या म्हशीचे नाव काही वर्षांपूर्वी या दूध कट्टय़ाला देण्यात आले. या कट्टय़ावर सकाळी सात ते दुपारी बारापर्यंत व रात्री साडेसात नंतर मध्यरात्री एक दीड वाजेपर्यंत ताजे दूध मिळत होते. है ….या है…. या अशा दूधवाल्यांच्या आरोळ्यांनी परिसर दणाणत असे. दूध कट्टय़ावर पैलवानांची झुंडच्या झुंड येत असे. कोल्हापुरात आलेल्या पाहुण्याला खास दूध कट्टय़ावर नेऊन दूध पाजले जात असे. परदेशी पाहुण्यांना तर या दूध कट्टय़ाचे खूप आकर्षण होते. त्यामुळे या दूध कट्टय़ावर लघुपटही तयार केले गेले.
अर्थात शहर लहान होते तोवर हे दूध कट्टय़ावरचे दूध व ग्रामीण भागातून कोल्हापुरात येणारे दूध यामुळे दुधाची मागणी पूर्ण होत असे. शहर वाढू लागले. पिशवीतून गोकुळचे दूध मिळू लागले. आणि हळूहळू कट्टय़ावरचे दूध कमी झाले. शहराच्या मध्यवर्ती भागात म्हशी पालन करणेही अडचणीचे होऊ लागले. त्यामुळे दूध कट्टय़ाचे मूळ स्वरूपच हरवत चालले.
आता सकाळ संध्याकाळ मिळून 200 म्हशीचे दूध कट्टय़ाबाहेर रस्त्यावर व त्यापुढे महापालिका चौकात पिळले जाते. प्रत्यक्षात गंगावेश दूध कट्टा खूप अस्वच्छ आहे. तेथे पाय ठेवता येत नाही इतकी घाण आहे. त्यामुळे कोल्हापूरचा दूध कट्टा ही पारंपरिक ओळख वास्तवात पुसत चालली आहे. पण ही दूध कट्टय़ाची परंपरा टिकवण्याची व त्याचे संवर्धन करण्याची गरज आहे. जगात भारी आम्ही कोल्हापुरी असे उठ सूट म्हणताना दूध कट्टा तरी सुस्थितीत ठेवणे खूप आवश्यक आहे.
दूध कट्टय़ाची पूर्वीसारखी स्वच्छता होत नाही. यापूर्वी महापालिका रोज टॅंकरने पाणी मारून दूध कट्टा स्वच्छ ठेवत होती. आता त्यात सातत्य राहिलेले नाही. कोल्हापूरचा दूध कट्टा हा जरूर आमचा व्यवसाय आहे. पण हा कट्टा म्हणजे कोल्हापूरची शान आहे. आणि वेगळी ओळख आहे. त्यामुळे हा कट्टा जपण्याची आपणा सर्वांची जबाबदारी आहे. दिवाळीनंतर महापालिका आयुक्तांची आम्ही सर्व दूध व्यावसायिक भेट घेणार आहे. आणि त्यांना दूध कट्टय़ाच्या सुशोभिकरणासाठी मागणी करणार आहे.
राजू पाटील- अध्यक्ष कोल्हापूर म्हैस पालन व दूध व्यवसाय संघटना.